We Refugees Archive

פּראָטאָקאָל נומער 79

1939–12–21

חײם־לײב ד.

21 יאָר אַלט

מאָנטער בײַ װעבער־שטולן

פּאַביאַניץ

איצט: xxx

דאָס ערשטע מאָל בין איך אַרויס פֿון פּאַביאַניץ דעם 5־טן סעפּטעמבער 1939 בײַנאַכט, פֿון דינסטאָג אויף מיטװאָך, דערגאַנגען ביז װאַרשע, געקומען אַרײַן פֿרײַטאָג, דעם 8־טן אינדערפֿרי.

כ’בין דערבײַ פֿאַרבײַגעגאַנגען לאָדזש, סטריקעװ, גלאָװנע, לויװיטש, סאָסאַטשעװ, גראָדזשיסק.

אין װאַרשע האָב איך פֿאַרבראַכט. פֿון פֿרײַטאָג דעם 8־טן סעפּטעמבער ביז זונטאָג, דעמ 17־טן. זונטאָג דעם 17־טן בין איך אַרויס פֿון װאַרשע, דורך זשאָליבאָזש, פּושטשע קעמפּינאָװסקע, סאָסאַטשעװ, אַלעקסאַנדרוװעק, באָלימאָװ, לויװיטש, גלאָװנע, סטריקאָװ, לאָדזש און אָנגעקומען צוריק קײן פּאַביאַניץ – דעם 24־טן סעפּט.

ס’איז געװען אין פּאַביאַניץ אין דער נאַכט פֿון 5־טן אויפֿן 6־טן סעפּט. איך מיט נאָך אײנעם האָבן געהאַט דינסט װי דיזשוריערע פֿון דעם הויף, װוּ כ’האָב געװוינט. מיר האָבן באַמערקט אַ גרויסע באַװעגונג פֿון מיליטער פֿון לאַסקער זײַט אין דער ריכטונג פֿון לאָדזש. אַ פּוילישער זעלנער, װעלכער איז צופֿעליק געקומען צו אַ ייִדישן בעקער, האָט דערצײלט, אַז דער דײַטש רוקט זיך אַן און איז נאַכט פֿון אונדזער שטאָט, אַז פּיעטרקאָװ־טריבונאַלער (עטלעע צענטליק קילאָמעטער פֿון פּאַביאַניץ) איז שוין דורכן דײַטש פֿאַרנומען.

אין שטאָט איז שוין די פּאָליצײ נישט געװען, אויך די פֿײַער־לעשער זענען אַװעק. אויך זײער פֿיל ציװילע האָבן זיך פֿון פֿריער שוין אַרויסגעצויגן. און אין דער נאַכט האָט אָנגעהויבן מאַסנװײַז צו פֿאַרלאָזן די שטאָט כּמעט די גאַנצע באַפֿעלקערונג (סײַ ייִדן, סײַ פּאָליאַקן). געבליבן זענען נאָר אַלטע, שװאַכע, און פֿרויען (טײל פֿרויען זענען אויך אַװעק). געגאַנגען איז מען לרובֿ צופֿוס, די רײַכערע

[ז’ 2]

האָבן זיך געדונגען פֿורלעך. מיטגענומען מיט זיך האָט דער פּשוטער עולם, דער נישט פֿאַרמעגלעכער, כּמעט גאָרנישט. מ’איז געגאַנגען װי מע שטײט און גײט. אויך איך האָב זיך דאַן, אַרום 4 אַ זײגער פֿאַרטאָג, צופֿוס געלאָזן אין װעג.

ביז מײַן אַװעקגײן פֿון שטאָט איז זי אַ פּאָר מאָל באָמבאַרדירט געװאָרן דורך דײַטשע אַעראָפּלאַנען, אָבער קײן גאָר גרויסע הזיקות זענען נישט געװען. אַ באָמבע איז געפֿאַלן אויף קאָנסטאַנטינער גאַס און אויף מײדאַנער גאַס. עס זענען געװען אַ פּאָר מענטשלעכע קרבנות. אויף קאָנסטאַנטינער גאַס זענען דערהרגעט געװאָרן אַ פּאָר ייִדישע קינדער פֿון װלוינער פּליטים און אײן ייִדיש קינד אַ פּאַביאַניצער.

קײן לאָדזש בין איך געקומען מיטװאָך דעם 6־טן סעפּטעמבער אינדערפֿרי און געװען אין שטאָט קאַרגע 2 שעה. כ’בין אַרײַן צו מײנעם אַ פֿעטער, אָבער כ’האָב אים שוין נישט געטראָפֿן, װײַל ער איז, װי זײער פֿיל אַנדערע לאָדזשער, אַװעק פֿון שטאָט. טײל לאָדזשער זענען אַװעק דורך בערזשין (בזשעזשין בײַ לאָדזש) און טײל דורך סטריקעװע. איך בין אַװעק דורך סטריקעװע, גלאָװנע און x אין אָװנט אָנגעקומען קײן לויװיטש.

װי סטריקעװע און גלאָװנע האָבן אויסגעזען, װײס איך נישט, װײַל מיר האָבן די שטעטלעך אויסגעמיטן (מיר זענען געגאַנגען מיטן שאָסײ, און דער שאָסײ גײט נישט דירעקט דורכן שטעטל). לויװיטש האָט געברענט, אינגאַנצן געשטאַנען אין פֿלאַמען, אַרויסגערופֿענע דורך די דײַטשע צינד־באָמבעס. די באַפֿעלקערונג אין שטאָט איז געלאָפֿן.

איך מיט נאָך אַ חבֿר האָבן אין לויװיטש געטראָפֿן אַ פּויעריש פֿורל, װאָס איז געפֿאָרן מיט פּאָליצײאישן טאַבאַר. מיר זענען זיך מיט אים מושװה געװאָרן 10 גילדן, ער זאָל אונז פֿירן קײן װאַרשע. געפֿאָרן מיט אונז אַ פּאָר קילאָמעטער, האָט דער פּויער אונז אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון פֿורל. דאָס געלט נישט אומגעקערט. מיר האָבן זיך צוריקגעקערט קײן לויװיטש. הינטער דער שטאָט זענען מיר אַרײַן אין אַ לײדיק הויז פֿון אַ פּויער (די באַלאַבאַטים זענען געװען אַנטלאָפֿן). געטראָפֿן אַ קאָזעטקע, דאָרט האָב איך מיטן חבֿר זיך צוגעשפּאַרט שלאָפֿן. אָפּגעשלאָפֿן אַזוי ביז 12 בײַטאָג, זענען מיר דערנאָך װידער אַװעק אין װעג, אין דער ריכטונג צו סאָכאַטשעװ.

קײן סאָכאַטשעװ זענען מיר אָנגעקומען דאָנערשטאָג, דעם 7־טן סעפּט.

[ז’ 3]

סעפּטעמבער פֿאַרנאַכט.

אין סאָכאַטשעװ האָט דאַן געברענט דער שפּיטאָל פֿאַר פֿרויען און אַנדערע פּונקטן. אויך אין װאַלד אַרום שטאָט זענען געװען גרויס שׂריפֿות פֿון די צינד־באָמבעס, װאָס זענען דאָרט געװאָרפֿן געװאָרן פֿון דײַטשע אַעראָפּלאַנען.

אויפֿן װעג האָבן מיר געטראָפֿן אַ פּוילישן מיליטערישן טאַבאַר. מיר האָבן אַ זעלנער (אַן אוקראַינער) געגעבן פּאָמידאָרן. האָט ער אונז געגעבן פּאַפּיראָסן (עטלעכע פּעקלעך) און האָט אונז געפֿירט ביז גראָדזשיסק.

אין גראָדזשיסק איז שוין אַ גרויסער טײל פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג נישט געװען אין שטאָט. מיר האָבן כּסדר געטראָפֿן אויף גלאָז־שטיקער פֿון די אויסגעבראָכענע שויבן. מיר זענען אַרײַן צו אַ ייִדישן בעקער. ס’איז געװען פֿון די געצײלטע ייִדישע משפּחות, װעלכע זענען נאָך אין שטאָט געװען. איך האָב געקויפֿט אַ קילאָ ברויט. אַ קלײנעם טײל פֿון ברויט האָב איך אַװעקגעגעבן אַ פּוילישן זעלנער, ער זאָל מיך מיטנעמען ביז װאַרשע. מײַן חבֿר האָב איך אין װעג צװישן סאָכאַטשעװ־גראַדזשיסק פֿאַרלוירן). מיטן זעלנער בין איך מיטגעפֿאָרן, ביז װאַנען ס’האָט אָנגעהויבן צו טאָגן. פֿאַר װאַרשע האָט ער מיך פֿון פֿאָרל אַראָפּגעבעטן.

כ’בין געגאַנגען אַ 14 קילאָמעטער צופֿוס און אַרום 10 אינדערפֿרי אָנגעקומען קײן װאַרשע. אויף װאַלסקע גאַס 84, װוּ אַ דאָרט װוינענדיקער ייִד האָט מיך אַרײַנגעבעטן, געגעבן מיר און נאָך אַנדערע גײערס אַרומצוװאַשן זיך, געקאָכט פֿאַר אונז עסן און דערלויבט אונז צוצושפּאַרן זיך. כ’בין דאָרט אַ פּאָר שעה געשלאָפֿן.

די ערשטע נאַכט האָב איך גענעכטיקט אין אַ שוץ־גרוב אין הויף פֿון דער ברויערײַ האַבערבוש און שילע אויף גזשיבאַװסקע גאַס 33. נאָכדעם האָט מיך אַ חבֿר פֿון פּאַביאַניץ, גאָלדבערג, אַ מיטגליד פֿון “בונד”, אַװעקגעפֿירט אויף טװאַרדע גאַס 4, אין אַ קהלה־בנין, װוּ ס’איז געװען אַ שול. דאָרט האָבן גענעכטיקט אַ פּאָר הונדערט פּליטים פֿון לאָדזש, װלוין, פּיעטרקאָװ, סאָכאַטשעװ א.אַ.װ.

געגעסן האָבן מיר אין די פּויערן, בײַ די באַשפּײַזונג־פּונקטן פֿאַר די פּליטים: לרובֿ האָבן עס אײַנגעאָרדנט פֿון אײגענער איניציאַטיװ די לאָקאַטאָרן פֿון די געגעבענע הײַזער.

דאָס לעבן אין װאַרשע אין די דאָזיקע טעג איז געװען אַ גיהנום. פּראָדוקטן האָט מען זײער װײניק באַקומען. טײל פּראָדוקטן (צבש. הערינג) איז געװען לרובֿ; טײל זענען געװען זײער טײער – אַ גאַנדז פֿון 5 פֿונט אויף ראש־

[ז’ 4]

השנה האָט געקאָסט (פֿאַר די, װאָס האָבן זיך עס דערלויבט) 80 זלאָטעס. נאָך ברויט פֿלעגט מען שעהן לאַנג דאַרפֿן שטײן אין אַ רײ און װאַרטן. טויזנטער פֿלעגן שטײן אין רײען נאָך ברויט, געבאַקט האָבן נאָר עטלעכע בעקערײַען. דײַטשע באָמבעס זענען געפֿלויגן איבער די קעפּ אַן אויפֿהער. מענטשן זענען בסדר געפֿאַלן פֿון באָמבעס און שראַפּנעלן.

משה שעראַדזקי (פּאַביאַניץ) – אַ רײַכער פֿאַבריקאַנט, געװוינט אין פּאַביאַניץ אויף קאָפּערניק גאַס 15, אומגעפֿער אַ 30–32 יאָר אַלט, איז געפֿאַלן אויף גענטע גאַס (אין װאַרשע). באַגראָבן האָט מען אים אינמיטן גאַס, נאָכן שליסן דעם װאַפֿנשטילשטאַנד איז געקומען צו פֿאָרן זײַן מוטער, און מ’האָט איבערגעטראָגן אויפֿן בית־עולם.

מ’האָט זיך אָנגעהויבן די פֿאַרטײדיקונג פֿון װאַרשע. אין שפּיץ פֿונ דער פֿאַרטײדיקונג איז געשטאַנען דער גענעראַל תּשומאַ. די אַרבטערשאַפֿט האָט זיך אַקטיװ באַטײליקט אין דעם צוגרײטן די פֿאַרטײדיקונג. יעדן טאָג פֿלעגן זיך באַװײַזן אין די גאַסן אויפֿרופֿן אונ מעלדונגען: אויף פּויליש פֿון פּ.פּ.ס., אויף ייִדיש און פּויליש – פֿון “בונד”.

די אַסן זענען פֿול געװאָרן מיט באַריקאַדן. אָנגעהויבן צו בויען די באַריקאַדן האָט מען זונטאָג דעם 10־טן סעפּטעמבער. איך האָב געאַרבעט בײַם בויען די באַריקאַדע אויף װאַלסקע גאַס, בײַ דער בריק צו װלאָכי. דאַן האָבן עטלעכע דײַטשע אַעראָפּלאַנען געװאָלט באָמבאַרדירן די בריק און ס’איז זײ נישט געלונגען. די זעקס באָמבעס, װאָס די דײַטשע אַעראָפּלאַנען האָבן געװאָרפֿן, זענען געפֿאַלן דערנעבן.

באַריקאַדן זענען געװען אויף אַלע גאַסן (אויסער מאַרשאַלקאָװסקאַ). געבויט האָט מען אַ באַריקאַדע אויף אַזאַ אופֿן: אויפֿגעגראָבן אויף 2 מעטער די טיף און 2 מעטער די ברײט די גאַס. די אַרויסגעװאָרפֿענע שטײנער און ערד געשאָטן דערנעבן; אויף דעם װאַל האָט מען נאָך אַרויסגעװאָרפֿן װעגענער, פּלאַטפֿאָרמעס, אויטאָס, פּאָטשקעס, טראַמװײַ־װאַגאָנעס (אָנגעפֿולט מיט שטײנער) און טויזנטער זעקלען זאַמד, אַלטע מעבל־שטיק, די האַנדלס־קיאָסקן א.אַ.װ.

דער ערשטער טאָג ראש־השנה איז געװען זײער אַ שלעכטער טאָג. ס’איז אָנגעקומען אַן עסקאַדרע פֿון אַ 200 דײַטשע אַעראָפּלאַנען און האָט באָמבאַרדירט גרויסע און קלײנע הײַזער, אַן אונטערשיד־געשאָסן אויף די מענטשן אין די ברויט־רײַעס. אין דעם טאָג איז געפֿאַלן די גרעסטע צאָל מענטשלעכע קרבנות.

[ז’ 5]

אין יעדן הויז איז געשטאַנען פּויליש מיליטער. אין אַלע שטאָטישע גערטנער איז געשטאַנען אַרטילעריע. מ’האָט געהיט װאַרשע און זײער אָפֿט פֿלעגן די דײַטשע פֿליער זיך נישט אומקערן צוריק צו זײער באַזעס. אַזוי האָב איך געזען, װי אויף לעטנע גאַס – בײַם נײַעם געריכט־בנין – האָט אַ פּוילישער זעניט־האַרמאַט אַראָפּגעשאָסן אַ דײַטשן שװערן באָמבאַרדיר־אַעראָפּלאַן.

שבת, דעם 16־טן, האָט זיך אין װאַרשע פֿאַרשפּרײטונג־קלאַנג, װעלכער איז באַשטעטיקט געװאָרן דורך אַן אָפֿיציעלער מעלדונג אין אַלע צײַטונגען, אַז דאָס פּוילישע מיליטער האָט צוריק פֿאַרנומען לאָדזש און אַז די אײנװוינער פֿון לאָדזש און לאָדזשער אומגעגנט קענען זיך אומקערן צו זיך אַהײם. אַ װעג דורך װאַנעט מען זאָל גײן, איז נישט אָנגעגעבן געװאָרן. די קאָמענדאַנטור פֿון פֿאַרטײדיקן װאַרשע האָט אַרויסגעגעבן געדרוקטע דורכגאַנגס־דערלויבעניש (פּזשעפּוסטקע) אין װעלכע ס’איז געזאָגט געװאָרן:

דערמיט װערט דער געגעבענער פּערזאָן דערלויבט אַרויסצוגײן פֿון װאַרשע און אַװעק אין איר װוין־אָרט (אָנגעגעבן דאָס אָרט) אין לאָדזער קרײַז.

די “פּזשעפּוסטקעס” פֿלעגן זײַן אונטערגעשריבן דורך דעם שטאָט־פּרעזידענט סטאַזשינסקי.

איך האָב אויך אַזאַ דערלויבעניש באַקומען, זונטאָג, דעם 17־טן אַהײמצוגײן. אַרויסגענומען דאָס דערלויבעניש האָב איך אויפֿן טעאַטער־פּלאַץ אין מאַגיסטראַט. דער מאַגיסטראַט איז גראָד דעמאָלט באָמבאַרדירט געװאָרן.

אַרויס פֿון װאַרשע בין איך דורך פֿראַנטשישקאַנער גאַס, באָניפֿראַטן־גאַס אונ נאָכדעם פֿאַרבײַ דער ציטאַדעל. דאָרט זענען געשטאַנען עטלעכע צענטליק שװערע האַרמאַטן און מיליטער, געהיט װאַרשע. קײנער פֿון די פּוילישע זעלנער האָט מיך נישט פֿאַרהאַלטן. פֿאַרבײַ זשאַליבאָזש בין איך אַרײַן אין דער קאַמפּינאָװער פּושטשע. צוזאַמען זענען מיר געגאַנגען 18 ייִדן (די איבעריקע 8 זענען געװען פּאַביאַניצער און לאָדזשער) און 138 קריסטן, אַלץ פֿון לאָדזש אונ אומגעגנט.

פֿון די 156 איז אין װעג בײַ אַ העלפֿט אומגעקומען (קײן אײן ייִד פֿון די 18 איז נישט געפֿאַלן).

אויפֿן װעג האָבן מיר כּסדר געמוזט זיך װאַרפֿן אויף דער ערד, װײַל מיר זענען אַרײַנגעפֿאַלן אין טעטיקײטס־געביט פֿון דער דײַטשער אַרטילעריע און אַעראָפּלאַנען. דײַטשע אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן גאָר נידעריק.

[ז’ 6]

דײַטשע אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן גאָר נידעריק. פֿון אײן אַעראָפּלאַן האָט דער פֿליער אויסגעשריגן: “די ציװיל־באַפֿעלקערונג קאַן מאַכען, דאַס זי פֿאָרט קאָמט, איר דורפֿט ניכט פֿורכטען, װיר בעשיסן די פּאָלנישע שװײַנע”. עטלעכע הונדערט מענער פֿון דעם אָרט האָבן מיר אָנגעטראָפֿן אויף אַ פּולק פּויליש מיליטער, װאָס האָט געהאַלטן דײַטשע געפֿאַנגענע בײַ זיך אין לאַגער. די פּוילישע זעלנער האָבן אונז אַװעקגעגעבן דאָס עסן, װאָס זײ האָבן צוגענומען בײַ די דײַטשן (דאָס פּוילישע מיליטער אין דעם אָרט האָט אָנגעגריפֿן אויף אַ דײַטשער אָפּטײלונג).

דאָס פּוילישע מיליטער האָט אונז געהאַלטן אַ 2 שעה און אונז אָפּגעלאָזן. נאָכן אַפּרוען זיך אַ ביסל זענען מיר װײַטער געגאַנגען. מיר זענען אָפּגעגאַנגען בײַ אַ 300 מעטער, האָט אונז אַ דײַטשער לופֿט־פֿליער (מיט אַן אַעראָפּלאַן און אַ סך באָמבעס) פֿאַרהאַלטן און געבעטן אָפּפּוצן די מאַשין און אָנלאָדן די באָמבעס. מיר האָבן אָנגעלאָדן 3 באָמבעס. ער האָט אונז פֿאַר דעם באַצאָלט מיט עסן און 2 מאַרק.

דעם זעלבן טאָג האָב איך און נאָך דרײַ קריסטן  זיך אָפּגעטײלט פֿון דעם איבעריקן עולם און אַװעק באַזונדער.

זײַענדיק פֿאַרמאַטערט, זענען מיר אַרײַן אין אַ פּויעריש הויז, װאָס איז געשטאַנען אין װאַלד. מיר האָבן זיך דערװוּסט, אַז די דײַטשן האָבן נעכטן פֿאַרנומען דאָס אָרט.

אין דער צײַט האָבן מיר זיך געטראָפֿן מיט אַ צװײטער גרופּע ייִדן. 21 מאַן.

דעם ערשטן דײַטשן פּאַטרול װאָס מיר האָבן געטראָפֿן, איז געװען אַן אָפֿיציר, אַ לײַטנאַנט. ער האָט בײַ אונז געפֿרעגט, צי מיר זענען ייִדן, און װער פֿון אונז פֿאַרשטײט דײַטש. האָב איך זיך אָפּגערופֿן, אַז איך פֿאַרשטײ דײַטש. געענטפֿערט האָבן אַלע, אַז זײ זענען ייִדן, אויך די קריסטן האָבן געזאָגט: “יודע”. די הערצער זענען בײַ אונז אַנטפֿאַלן פֿאַר שרעק, װײַל דאָס פֿאַרהאַלטן אונז איז פֿאַרגעקומען האַרט בײַם פֿראָנט. דער לײַטנאַנט האָט אונז געפֿרעגט, פֿון װאַנען מיר גײען. איך האָב געענטפֿערט: פֿון װאַרשע. ער האָט אונז װײַטער געפֿרעגט פֿאַרװאָס האָט אונז דאָס פּוילישע מיליטער נישט פֿאַרהאַלטן, און װאָס פֿאַר אַ דערלויבעניש מיר האָבן. מיר האָבן אים געװיזן די “פּזשעפּוסטקעס”. היות ער האָט עס נישט געקענט איבערלײענען, האָב איך אים פֿאַרטײַטשט אויף דײַטש. דאַן האָט ער זיך אָפּגערופֿן: “די פּאָלנישע שװײַנען װאָלן נאָך לאָדז האָבן? זי דירפֿן מער לאָדז ניכט האָבן!” נאָכדעם האָט ער געפֿרעגט. האָט ער אונז געגעבן קאַלטע צעריבענע אָפּגעקאָכטע קאַרטאָפֿל און אונז געהײסן גײן שלאָפֿן, װײַל בײַנאַכט איז פֿאַרבאָטן צו גײן.

מיר האָבן גראָד אַרײַנגעטראָפֿן אין אַ שלעכט דאָרף, קאַמפּינאָװע. מ’האָט אונז דאָרט נישט געגעבן קײן עסן און טרינקען, אַפֿילו פֿאַר געלט נישט. מ’האָט

[ז’ 7]

אויף אונז אָנגערײצט בײזע הינט און פּשוט געטריבן פֿון דאָרף.

ערשט צום סוף דאָרף זענען מיר אַרײַן צו אַ פּויער, זיך געבעטן ער זאָל אונז דערלויבן איבערצונעכטיקן. דער פּויער האָט געטענהט, אַז ער האָט נישט װוּ, אַז מען שלאָפֿט שוין בײַ אים. מיר זענען אָבער דאָרט פֿאַרבליבן. ס’האָט זיך אגבֿ, אַרויסגעװיזן, אַז בײַ אים שלאָפֿן שוין טאָקע אין שײַער עטלעכע צענטליק ייִדן פֿון לאָדזשער געגנט. מיר זענען אַלזאָ שוין געװען עטלעכע פֿופֿציק ייִדן, אַלץ אַ יונגערער עולם.

נישט קענענדיק אַײַנשלאָפֿן סײַ פֿון הונגער, סײַ פֿון קעלט – זענען מיר געלעגן װאַך און אײנער מיטן צװײטן זיך געטײלט מיט די איבערלעבענישן.

4 פֿאַרטאָג, מאָנטאָג, דעם 18־טן סעפּטעמבער, זענען מיר אַלע צוזאַמען אַרויס פֿון פּויערס שײַער. אַרויסגײענדיק אויפֿן װעג, האָבן מיר באַלד בײַם טויער באַגעגנט אַ דײַטשן טאַנק. ער האָט זיך אָפּגעשטעלט, פֿון אים איז אַרויס אַ דײַטש, אונ געשמועסט מיט אונז אין גוטן מוט, געזאָגט, אַז זײ, די דײַטשן, װעלן די װעלט באַזיגן, און די ייִדן װעט מען אויסקולענען (ער האָט געװוּסט, אַז מיר זענען ייִדן). נאָכדעם האָט ער אונז עלעמען פּאַפּיראָסן געגעבן און געװיזן דעם װעג צום סאָכאַטשעװער סאָסײ.

נאָך 2 שעה גײן דורכן װאַלד זענען מיר אָנגעקומען אויפֿן שאָסײ. מיר זענען אַװעק אין דער ריכטונג פֿון סאָכאַטשעװ. דאָרט האָב איך געטראָפֿן די איבעריקע 17 ייִדן, מיט װעלכע כ’בין אַרויס פֿון װאַרשע אונ װעלכע כ’האָב מיט אַ טאָג פֿריער פֿאַרלוירן אין די קאַמפּינאָװער װעלדער.

אויפֿן װעג האָבן מיר אין אַ דאָרף, 14 קילאָמעטער פֿון סאָכאַטשעװ, אָנגעטראָפֿן אַ רײ אויף ברויט בײַ אַ בעקערײַ. מיר האָבן זיך אַרײַנגעשטעלט אינ דער רײ און באַקומען יעדער פֿאַר 25 גראָשן אַ ראַזעװע ברײטל.

װען מיר זענען געװען אָפּגעגאַנגען עטלעכע הונדערט מעטער פֿון דער בעקערײַ. אויפֿן װעג האָט זיך צו אונז נאָך פֿאַרײניקט אַ גרופּע פּוילישע פֿון אַ מאַן 40 און אײן ייִד פֿון אַלעקסאַנדער בײַ לאָדזש מיט זײנעם אַ קלײנעם ברודערל פֿון אַ יאָר 10. האָט אונז באַגעגנט אַ דײַטשער פּאַטרול פֿון 2 זעלנער. ער האָט אָפּגעשטעלט די גאַנצע גרופּע, אויסגעשטעלט אונז אין אַ רײ און געהײסן די ייִדן אַרויסטרעטן באַזונדער. קײן שום ייִד איז נישט אַרויס פֿון דער רײ. האָט ער געזאָגט אַז אַלע פּאָליאַקן זאָלן גײן װײַטער, און אַלע ייִדן זאָלן בלײַבן שטײן. זענען די ייִדן שטײן געבליבן.

[ז’ 8]

װען די גרופּע פּאָליאַקן איז אויסגעטײלט געװאָרן, האָט דעם אַלעקסאַנדרער ייִד מיט זײַן ברודערל זיך גענומען בעטן, געקושט די זעלנער אין די הענט, אַז מען זאָל אויך זײ אָפּלאָזן. אַ דײַטש פֿון פּאַטרול האָט אַראָפּגענומען די ביקס און אָנגעשטעלט זי אויפֿן קלײנעם יונגל, דאָס יונגל האָט געחלשט. מיר האָבן אים אָנגעהויבן צו מינטערן. דערװײַל איז אָנגעקומען אַ באַפֿעל, אויך די פּאָליאַקן צוריקצוקערן, װײַל דער װעג איז פֿאַרנומען. מ’קומט דאָרט פֿאַר אַ שלאַכט. װען די דײַטשע זעלנער זענען אַװעק צוריקצורופֿן די פּאָליאַקן, האָבן מיר אויסגענוצט די געלעגנהײט, געכאַפּט דאָס יונגל אויף די הענט און זענען אַנטלאָפֿן. מיר האָבן אַװעק אויפֿן װעג צום דאָרף אַלעקסאַנדרוּװעק.

אין אַלעקסאַנדרוּװעק זענען מיר אַרײַנגעקומען אַרום 11 בײַטאָג. מיר זענען דאַן געװען אַ גרופּע פֿון 18 מאַן – 15 ייִדן און 3 קריסטן. אין דאָרף האָבן מיר געטראָפֿן דײַטשע זעלנער. זײ האָבן אונז פֿאַרהאַלטן און געפֿרעגט, צי מיר װילן עסן. צי מיר זענען הונגעריק. מיר האָבן זײ לכתחילה געדאַנקט און געענטפֿערט, אַז מיר װילן נישט עסן. מיר האָבן מורא געהאַט: אפֿשר איז עס אַ שפּיצל פֿון זײ, כּדי אונז שלעכטס אָפּצוטון. הכּלל, זײ האָבן אונז דאָך פֿאָרגעלײגט צו עסן, און מיר האָבן זיך נישט געקענט אָפּזאָגן – מיר האָבן באַקומען יעדער אַ שאַכטל פֿיש־קאָנסערװן און סוכרעס. זײ האָבן אָבער פֿאַרלאַנגט, אַז דאָס מוזן מיר אויפֿן אָרט אויפֿעסן, נישט מיטנעמען מיט זיך. זײ האָבן פֿאָרגעלײגט אונז אײַנצואָרדנען אַ געמײנזאַמען טיש, צו װעלכן מ’האָבן זיך אויך צוגעזעצט אַ 10 דײַטשע זעלנער (צװישן זײ אויך אַ פֿעלדפֿעבעל) אַלע עלטערע. מיר האָבן געגעסן און זײ האָבן געזונגען מיליטערישע לידער. אַזוי האָט עס געדויערט אַן אַנדערהאַלבן שעה.

נאָכן עסן האָט דער פֿעלדפֿעבעל אונז אַלעמען פֿאַרשריבן, אויסגעפֿרעגט די נעמען, פֿאַרצײכנט, װוּהין מיר גײען און פֿרײַגעלאָזן.

בײַם געזעגענען זיך האָבן די דײַטשן אונז פֿאַרזאָגט, אַז בײַם אַנטרעפֿן דײַטשע זעלנער זאָלן מיר זײ באַגריסן נישט מיט “הײַל היטלער!”, נאָר מיט “גוטמאָרגן”, װײַל אויב ייִדן באַגריסן זיך מיט “הײַל היטלער” קומט טויט־שטראָף.

מיר זענען אַװעק מיט דער דעה צו גײן קײן ליסקעװיץ. קומענדיק צום אָרט, װוּ ס’פֿאַרנעמט זיך דער װעג אַהין, האָבן מיר אָנגעטראָפֿן אַ גרופּע ייִדן, װאָס זענען געגאַנגען צוריק, װײַל די דײַטשע פֿאַרהאַלטן די דאָרט דורכגײענדיקע ייִדן. מיר האָבן זיך דעריבער פֿאַרנומען אויף באָלימאָװ.

באָלימאָװ, אַ ייִדישע פּוירים־קאָלאָניע פֿון אַ פּאָר צענטליק משפּחות, איז געװען אינגאַנצן נישט גערירט פֿון מלחמה־אָפּעראַציע. אַלע אָרטיקע ייִדן זענען געװען אויפֿן

[ז’ 9]

אָרט. אין באָלימאָװ האָבן מיר איבערגעלײענט אַ מעלדונג פֿון דער דײַטשער “אָרטסקאָמענדאַנטור” (אין ייִדיש און פּויליש), אַז אַלע אַרבעטער דאַרפֿן זיך װאָס שנעלער אומקערן צו זײערע הײמען און זיך נעמען צו זײער פֿריערדיקער אַרבעט. מיר האָבן זיך טאַקע ניט פֿאַרהאַלטן און װײַטער מאַרשירט מיט דעם מײַן, אָנצוקומען אויף נאַכטלעגער קײן לויװיטש (פֿון באָלימאָװ קײן לויװיטש איז 17 קילאָמעטער).

װען מיר זענען געהאַט אָפּגעגאַנגען אַ 12 קילאָמעטער, האָבן דײַטשע זעלנער אונז פֿאַרהאַלטן. אויף דעם פּונקט זענען שוין געװען אַ דרײַ טויזנט פֿאַרהאַלטענע ייִדן, פּאָליאַקן און דײַטש (ציװילע). דער מאָטיװ איז געװען: היות עס קומען פֿאָר מצד דער פּוילישער באַפֿעלקערונג פֿאַרשידענע דיװערסיע־אַקטן לגבי דעם דײַטשן מיליטער, מ’שיסט אויף דעם א.אַ.װ., און היות באַלד דאַרף דאָ דורכגײן אַ גרויסע דײַטשע מיליטער־אָפּטײלונג, פֿאַרהאַלט מען אַלע ציװילע לײַט.

נאָכן אָפּהאַלטן אונז אַ שעה צײַט אויף אַ פּלאַץ בײַם װעג האָט מען אונז אַלעמען אויסגעשטעלט, צו 3 מאַן אין שורה, און אָפּגעפֿירט קײן לויװיטש.

אין לויװיטש האָט מען אונז אויסגעשטעלט אינמיטן מאַרק. אַנטקעגן איז פֿאָרפֿאָרן אַ דײַטש־מיליטערישער אויטאָ, אויף װעלכן ס’זענען געװען אויסגעשטעלט קוילנװאַרפֿערס. מ’האָט אָנגעשטעלט די קוילנװאַרפֿערס מיט די שיס־לעכער צו אונז, פֿאַרצויגן אַ קוילן־באַנד און אָנגעלאָדן דאָס געװער. בײַ דעם האָבן די זעלנער דורכגעפֿירט מיט דעם שיס־לאָך איבערן גאַנצן עולם, װי בעת מ’שיסט. דערבײַ איז אײן לאָדזשער יונגערמאַן (פֿון בזשעזשינער גאַס) געפֿאַלן אין חלשות, געמײנט, אַז מ’גײט שיסן אין המון.

װען מיר זענען אַזוי געשטאַנען, האָט מען פֿאַרבײַ אונז אַדורכגעפֿירט אַ גרויסע מחנה (עטלעכע טויזנט) פּוילישע זעלנער געפֿאַנגענע. זײ זענען געגאַנגען צופֿוס. די דײַטשע זעלנער, װאָס האָבן זײ באַגלײט, זענען געפֿאָרן אויף פֿערד.

אונז האָט מען נאָכדעם אַװעקגעפֿירט אין חרובֿע בנינים. מ’האָט אונז אײַנגעאָרדנט צו עטלעכע הונדערט מאַן אין אַ זאַל (װי מיר האָבן זיך נאָכדעם דערװוּסט, זענען עס געװען די מאַגאַזינען פֿון דעם פּוילישן 11־טן אינפֿאַנטעריע־רעגימענט א.ן. פֿון מאַרשאַל פּילסודסקי). ס’איז שוין געװען אָװנט – אַ זײגער 7, האַלב 8.

מ’האָט אונז אַרײַנגעטריבן אין די בנינים, נישט געגעבן גאָרנישט צו עסן און טרינקען, נישט קײן שטרוי, אויף װאָס צו לײגן זיך. אין די זאַלן איז קײן בענק אָדער נאַרעס נישט געװען. מ’האָט אונז פֿון דרויסן פֿאַרשלאָסן, און בײַ די בנינים איז געשטאַנען אַ שטאַרקע װאַך. דורך די פֿענסטער האָט אונז די װאַך געמאָלדן, אַז

[ז’ 10]

די מענטשלעכע באַדערפֿענישן דאַרפֿן מיר טון דאָרטן, װוּ מיר שלאָפֿן.

צװישן אונז איז געװען אײנער, װאָס זײַנע בגדים זענען געװען פֿאַרבלוטיקט, און די דײַטשן האָבן אים חושד געװען, אַז ער איז אַ דיװערסאַנט (װי מענטשן האָבן שפּעטער איבערגעגעבן, האָט זיך דאָס בלוט צו אים גענומען פֿון דעם, װאָס ער פֿלעגט בײַ די געפֿאַלענע פֿערד, רײַסן שטיקער פֿלײַש און עסן רויערהײַט). מ’האָט אים אַרויסגענומען אויפֿן הויף אויף אַ פֿאַרהער. מיך האָט מען גענומען, אַז כ’זאָל איבערזעצן, װאָס מ’פֿרעגט אים, און װאָס ער ענטפֿערט. מ’האָט פֿון אים גאָרנישט געקענט אַרויסבאַקומען. ער האָט געטענהט, אַז ער װײס גאָרנישט, אַז ער געדענקט גאָרנישט. מ’האָט אים אַװעקגעשטעלט בײַ דער װאַנט און געהײסן אויסדרײען זיך מיטן פּנים צו דער װאַנט, און מען האָט אים דערשאָסן.

אויף צומאָרגנס, װען מען האָט דורכגעזוכט אין די קעשענעס פֿון דערשאָסענעם, האָט מען געפֿונען דאָקומענטן אויפֿן נאָמען פֿון װויטשיק מאַניעק (אָדער יוסעף) געשטאַמט פֿון פּאָמערן, פֿון אַ דאָרף בײַ טשעװ. לעצטנס אַ משוגענער, זיך אויפֿגעהאַלטן אין אַ משוגעים־הויז אין װאַרשע. װײזט אויס אַנטלאָפֿן פֿון משוגעים־הויז, בעתן עװאַקואירן דעם אַנטשטאַלט.

אויף צומאָרגנס זענען צו די בנינים צוגעקומען ייִדישע פֿרויען, געבראַכט אונז עפּל און באַרנעס. די פּאָליאַקן, װאָס זענען געװען צוזאַמען מיט אונז, האָבן אָבער אונז נישט צוגעלאָזט צום פֿענסטער, כּדי דאָך עפּעס צו קענען באַקומען, פֿלעגן מיר אַ העלפֿט דאַרפֿן אָפּגעבן אַ קריסט.

כּסדר פֿלעגט מען צו אונז אַרײַנפֿירן אַלץ נײַע און נײַע פֿאַרהאַלטענע. צװישן אַנדערע זענען במשך פֿון דאָזיקן טאָג צוגעקומען פֿרישע 7 פּאַביאַניצער ייִדן. מ’פֿלעגט אַראָפּנעמען פֿרויען פֿון די פֿורן, לאָזן די פֿורן אויף הפֿקר און די פּויערים אַרײַנפֿירן צו אונז.

אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר נישט באַקומען נישט קײן עסן, נישט קײן טרינקען, אויף מענשטלעכע באַדערפֿענישן האָט מען אונז נישט אַרויסגעלאָזט. ערשט אין אָװנט, װען אַלע זענען שוין געשלאָפֿן, האָט מען אונז אויפֿגעװעקט: מ’גײט געבן עסן. מ’האָט אונז געהײסן אויסשטעלן זיך אין אַ רײ, און יעדער האָט באַקומען אַ האַלב ברײטל. מ’האָט געמאָלדן, אַז דאָס איז אויף מאָרגנדיקן טאָג. נאָכדעם, װי דער עולם האָט זיך צוריקגעלײגט, האָט מען װידער אונז אויפֿגעװעקט: מ’גיט װידער פּראָדוקטן צום עסן. דײַטשע זעלנער האָבן אַרײַנגעבראַכט עטלעכע פֿעסלעך הערינג און געהײסן נעמען װיפֿל מ’װיל נאָר. מ’האָט גענומען צו 10, צו 20, צו 30 – איך האָב גענומען

[ז’ 11]

20 הערינג. נאָכדעם װי דער עולם האָט זיך אָנגעגעסן מיט די הערינג צו גענוג, האָט זיך אָנגעהויבן אַ מוראדיק ברענעניש: אַ דאָרשט נאָך װאַסער. װאַסער האָבן מיר אָבער נישט באַקומען (בכּלל איז איבער די שׂרפֿות געװען שװער מיט װאַסער אין דער שטאָט). מענטשן האָבן פֿון גרויס דאָרשט געלעקט די פֿון שװײַס פּײַכטע אויװן־קאַפּלעס. אַ גאַנצע נאַכט האָט מען געשריגן: “װאַסער!” מ’האָט געריסן די שטאַכעטן, געליאַרעמט. ס’איז דערגאַנגען דערצו, אַז די זעלנער האָבן געשאָסן אין דער לופֿטן. ערשט אויף מאָרגן מיטאָג־צײַט האָט מען געבראַכט עטלעכע עמער שמוציק װאַסער.

נאָכן װאַסער האָבן מיר, פֿון דער אָרטיקער געװעזענער מיליטערישער קיך באַקומען אַ גוטע פֿעטע זופּ (מיט אַרבעס, מײַערן און אַנדערע גרינס) און הערינג צו. געפֿעס אין װאָס צו עסן האָבן די דײַטשן געגעבן. נאָכן עסן האָט מען אונז געגעבן אַ טערמין: אין משך פֿון 10 מינוט אַויסװאַשן די טעלער. היות דאָס װאָלט געװען אוממעגלעך צו מאַכן אין משך פֿון 10 מינוט, װײַל װאַסער אַיז געװען נאָר אין אײן אָרט, און צו װאַשן איז געװען אַ דרײַ טויזנט טעלער. האָבן טײל גענומען און די טעלער צעבראָכן. פֿאַר ברענגען אַ שמוציקן, נישט אויסגעװאַשענעם טעלער האָט מען געשראָקן מיט שװערער אַרבעט אויף אַ גאַנצער נאַכט, האָט דער עולם אין צעברעכן די טעלער געפֿונען אַ מיטל פּטור צו װערן פֿון דעם.

אין אָװנט האָבן מיר באַקומען 6 מאַן אײן ברויט און זיסע אָנגעצוקערטע קאַװע װיפֿל אײנער האָט נאָר געװאָלט.

אויפֿן דריטן טאָג, אַ זײגער 11 אינדערפֿרי, איז געקומען אײן דײַטשער זעלנער און געבעטן מ’זאָל צושטעלן ביז 20 מאַן צו דער אַרבעט, נישט פֿאַרלאַנגט, אַז ייִדן זאָלן גײן. צװישן די אַרעסטירטע איז געװען אַ ציװילער דײַטש פֿון פּאָמערן. האָט ער זיך אָפּגערופֿן: “טעראַז, פּאַנאַװיע זשידקי דאַ ראַבאָטי!”. מיר, ייִדן – אין בנין זענען געװען 18 מאַן – האָבן זיך אַלײן אויסגערופֿן, הגם דער זעלנער האָט עס נישט פֿאַרלאַנגט.

גענומען האָט מען אונז אויף אַ פּלאַץ און געגעבן איבערצוװיקלען טעלעפֿאָן־קאַבעל פֿון אײן ראַלקע אויף אַ צװײטער. די זעלנער האָבן געדרײט די ראַלקעס און מיר האָבן דערלאַנגט און אויסגעלײכט די דראָטן.

בײַ דער אַרבעט האָט מען אונז געפֿרעגט, צי מיר װילן עסן. און מ’האָט אונז געגעבן, יעדערן צו גרויסע שיסל װאָרעמ פֿלײַש און קעקס (װײצענע סוכאַרעס). יעדער האָט באַקומען צו 10 שטיק סוכאַרעס. אַלע האָבן באַקומען צו צװײ פּעקלעך (12 שטיק, צו 6 אין אַ פּעקעלע) פּאַפּיראָסן. די פּאַפּיראָסן זענען געװען פּאַלעסטינער – אויף די פּעקלעך איז געװען מיט לאַטײַנישע אותיות: “יערוזאַלעם” “סאַלעם אַלײקעם”. געאַרבעט האָבן מיר ביז 6 אָװנט, און מען האָט אונז געהײסן קומען אויף צו מאָרגנס װידער צו דער אַרבעט.

[ז’ 12]

נאָך דער אַרבעט האָט מען אונז אַלעמען אַװעקגעפֿירט אַרומװאַשן זיך. מיר האָבן באַקומען אָװנט־ברויט (זופּ אונ ברויט מיט קאַװע) און האַלב 8 אָװנט האָט מען אונז אַרײַנגעפֿירט שלאָפֿן. מיר האָבן זיך געבעטן, אַז מיר װילן אויזש צו מאָרגנס קומען צו דער אַרבעט.

די קריסטן אין קאַמער האָבן אונז אויפֿגענומען מיט חוזק – ס’הײסט, גערײצט זיך: אַהאַ, זשידקעס, איר אַרבעט און מיר נישט! אָבער די לאַגע האָט זיך תּיכּף געענדערט, װען מיר האָבן אַרויסגענומען די פּאַפּיראָסן, װאָס מיר האָבן באַקומען און מכבד געװען אַלעמען. די קריסטן האָבן אונז יענע נאַכט געגעבן אַ באַקװעמערן אָרט צום שלאָפֿן.

דעם זעלבן טאָג, אַ שעה אומגעפֿער פֿאַר אונזער צוריקקומען, איז צו דו בנינים װוּ מיר זענען אײַנגעשטאַנען, צוגעפֿאָרן אַן אויטאָ פֿון רויטן קרײַץ און מיטגענומען מיט זשיך 24 ייִדן צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. די דאָזיקע גרופּע ייִדן האָט געהאַט אַן ערגער מזל, װי מיר – מ’האָט זײ בײַ דער אַרבעט געשלאָגן, צעבלוטיקט, כּמעט אַלע זענען געקומען מיט צעשעדיקטע אבֿרים, אונטערגעהאַקטע אויגן און צעבײַלטע גופֿים.

אויף צומאָרגנס איז אונזער גרופּע װידער אַ מאָל געגאַנגען צו דער אַרבט און געהאַט די זעלבע באַדינגונגען, װי מיט אַ טאָג פֿריער. געאַרבעט האָבן מיר ביז 12. מיר האָבן באַקומען מיטאָג, און מ’האָט אונז אָפּגעפֿירט צוריק אין די קאַמערן.

נאָך מיטאָג דעם זעלבן טאָג (דאָנערשטאָג, דעם 21־טן סעפּטעמבער) האָט מען פֿון די קאַמערן אַרויסגערופֿן אַלע פֿאַרהאַלטענע, װאָס זענען פֿון פּאָמערנער געגנט (פּאָמאַזשע). אַרויס זענען נאָר קריסטן. ייִדן זענען פֿון יענער געגנט נישט געװען. די אַרויסגערופֿענע גרופּע איז באַשטאַנען פֿון אַ 5–6 הונדערט מאַן. די גרופּע האָט באַקומען אַ קאָלעקטיװן “באַפֿרײַונג־שײַן” פֿאַר אַלעמען. פֿון דער דאָזיקער גרופּע האָט אַ דײַטשער אָפֿיציר (זײַן נאָמען: פֿאָן געדעלבערג, אַ קאַפּיטאַן) אויסגעטײלט אײנעם אַ פֿירער, װאָס ער זאָל די גרופּע עקספּעדירן. אָנגעזאָגט, װי אַזוי זיך צו האַלטן אין װעג, װי צו באַגריסן די דײַטשן, װאָס מ’װעט טרעפֿן א.אַ.װ. פּראָדוקטן אין װעג האָט מען זײ נישט געגעבן. געהײסן גײן צופֿוס.

דעם זעלבן טאָג שפּעטער (אַרום 3, האַלב 4) האָט מען געהײסן אַרויסגײן די אײַנװוינער פֿון לאָדזשער װאָיעװאָדשאַפֿט. זענען אַרויס די קריסטן. װען די ייִדן, װאָס האָבן געשטאַמט פֿון דאָזיקן געגנט, האָבן אויך געװאָלט אַרויסגײן, האָבן די פּאָליאַקן נישט געלאָזט טענהנדיק, אַז מײנען מײנט מען זײ, די קריסטן, און נישט די ייִדן. די דײַטשן האָבן אויף דעם נישט רעאַגירט. מ’האָבן זיך נאָר אַרויסגעכאַפּט עטלעכע (אַ 3–4) ייִדן, אויף װעמען דער ייִדישער חותם איז נישט געװען אַזוי קענטיק; ס’רובֿ

[ז’ 13]

ייִדן זענען געבליבן אין די קאַמערן. אויך די דאָזיקע גרופּע, פֿון לאָדזשער װאָיעװאָדשאַפֿט, איז געװאָרן אָפּגעפֿאַרטיקט, װי די פֿריערדיקע, די פּאָמערשע.

געבליבן זענען אין די געבײדעס בלויז ציװילע ייִדן און מיליטער־לײַט (ייִדן און פּאָליאַקן).

נאָכדעם, װי די 2 גרופּעס קריסטן (די פּאָמערשע און די לאָדזשער) זענען אַװעק, האָט מען אַרויסגערופֿן אַלע ייִדן אויפֿן הויף, געהײסן זײ אויסשטעלן זיך צו 3 אין אַ רײ. דאָ האָט אַ דײַטשער אָפֿיציר געמאָלדן, אַז מ’דאַרף רײן מאַכן די קיך, ברענגען אַלץ אין אָרדענונג, אַרויסטראָגן די בעטלעך און מאָרגן פֿרי, נאָכדעם, װי מיר װעלן רײן מאַכן דעם אויבערשטן שטאָק, װעלן מיר אָפּגעלאָזט װערן אין די הײמען. מיר האָבן די אַרבעט מיט פֿרײד אויסגעפֿירט.

דערװײַל איז אָנגעקומען אַ לײַטענאַנט מיט אַ פֿאָטאָגראַפֿיר־אַפּאַראַט און געהײסן אַלעמען אויסשטעלן זיך אין אַ רײ. װען אַלע זענען געװען אויסגעשטעלט, האָט ער אַרויסגענומען פֿון צװישן עולם אַ צענטליק ייִדן – “ספּעציעלע טיפּן” (האָט טאַקע געמאָלדן “איך דאַרף די טיפּישע יודען”(. געװען צװישן זײ ייִדן מיט בערד, אין עלטער פֿון 65–70 יאָר, ייִדן אויסגעמאַטערטע, באַװאַקסענע און צעקאַליעטשעטע פֿון די דײַטשע קלעפּ מיט אַ טאָג פֿריער א.אַ.װ. צװישן זײ זענען געװען װלוינער ייִדן (אַ טאַטע און אַ זון. דער טאַטע, אַ ייִד מיט אַ קאַפּאַטע, מיט אַ קאָפּל און אַ סידור אונטערן אָרעם. דאָס יונגל פֿון אַ יאָר 16, מיט אַ כאַלאַטל), 2 פּאַביאַניצער (בער ביר – אַ שנײדער שטאַמט פֿון בזעזשין, װוינט אין פּאַביאַניץ און ישראל בריסטאָװסקי – אַ װעבער, בײדע קורץ געקלײדעט, אָבער שרעקלעך אויסגעזען פֿון פֿאַרמאַטערניש און די קעלט). מ’האָט זײ פֿאָטאָגראַפֿירט, און נאָכדעם האָט מען אַלעמען געשיקט שלאָפֿן.

די דאָזיקע נאַכט זענען מיר געשלאָפֿן נישט אין דער זעלבער קאַמער, װי די פֿריערדיקע נעכט. יענע קאַמערן זענען באַשטימט געװאָרן פֿאַר פּוילישע געפֿאַנגענע זעלנער.

אין דער נאַכט זענען מיר כּמעט װי נישט געשלאָפֿן. אין די צימערן זענען געלעגן די פּעקלעך ציװיל־קלײדונג, װאָס די פּוילישע זעלנער האָבן דאָ איבערגעלאָזט בײַם אָנקומען אין מיליטער און באַקומען מיליטערישע מלבושים. אין אַ קעגנאיבערדיקער קאַמער איז געזעסן אַ גרופּע ייִדישע זעלנער פֿון דער פּוילישער אַרמײ. האָבן זײ זיך אָנגעהויבן צו בעטן, מ’זאָל זײ באַזאָרגן ציװיל־קלײדונג. מיר האָבן זײ טאַקע מיט קלײדונג באַזאָרגט. ס’האָט נישט געדויערט אַ האַלבע שעה און זײ זענען שוין װי “ציװילע” געװען בײַ אונז אין קאַמער.

7 אַ זײגער אינדערפֿרי, פֿרײַטאָג דעם 22־טן סעפּטעמבער (ערבֿ יום־כּיפּור) האָט

[ז’ 14]

מען אונז אַרויסגערופֿן פֿון דעם צימער און געהײסן פֿאַרענדיקן די אַרבעט, װאָס מיר האָבן נעכטן נישט באַװיזן. פֿון צײַט צו צײַט פֿלעגט מען אונז צוגעבן אַלץ נײַע אַרבעטן און כּסדר געזאָגט, אַז אָט־באַלד װעלן מיר באַפֿרײַט װערן. מיר זענען געגאַנגען אין פֿעלד קאַרטאָפֿל גראָבן אונ מײערן רײַסן.

אַזוי האָט עס געדויערט ביז 4 פֿאַרנאַכט. עסן האָבן מיר אַ גאַנצן טאָג נישט באַקומען. ערשט נאָך דער אַרבעט האָבן מיר באַקומען דעם מיטאָג מיטן אָװנט־ברויט צוזאַמען, און מיר זענען װידער פֿאַרבליבן אויף דער נאַכט.

אַ גרופּע פֿון אַ מאַן 20 איז גענומען געװאָרן בײַנאַכט צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. מ’האָט זײ דאָרט מערדערלעך געשלאָגן. דערבײַ איז אײנעם אַ לאָדזשער נישט גוט געװאָרן. איז אַרויס אַ באַפֿעל – פֿאַר פּײַניקן בײַ דער אַרבעיט דראָט טויט־שטראָף. ס’האָט זיך טאַקע צו דער גרופּע געענדערט די באַציונג צום גוטן. נאָך דער אַרבעט האָבן די לײַט באַקומען פֿײַן צו עסן.

שבת, דעם 23־טן סעפּטעמבער אינדערפֿרי (יום־כּיפּור) איז געקומען אַן אויטאָ פֿונ רויטן קרײַץ אונ מיטגענומען מיט זיך 10 ייִדן צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. אין אַ שעה שפּעטער איז װידער געקומען דאָס אויטאָ פֿון רויטן קרײַץ, אַז מ’דאַרף נאָך 15 מאַן. צװישן די 15 מאַן בין איך אויך געװען.

בשעת מיר האָבן דאָרט געאַרבעט, זענען געקומען פֿון לויװיטש ייִדישע פֿרויען װעמעס מענער מ’האָט אין שטאָט געכאַפּט צו דער אַרבעט, און דערצײלט, אַז אַלע פֿאַרהאַלטענע ייִדן זענען באַפֿרײַט געװאָרן.

דערװײַל האָב איך באַקומען אַ באַפֿעל צו גײן נאָך װאַסער. װען כ’בין מיטן עמער דורך דעם שאָסײ, האָב איך באַמערקט אַ ברעטל מיט אַן אויפֿשריפֿט: “60 קילאָמעטער ביז לאָדזש”. האָב איך דעם עמער עװעקגעשטעלט און געמאַכט ויברח.

נאָכן אָפּגײן 7 קילאָמענטער (אויפֿן װעג צו לאָװנע) האָב איך באַגעגנט עטלעכע פּוילישע באַקאַנטע פֿון פּאַביאַניץ: זײ האָבן מיר געגעבן ברויט, עפּעס געלט, און אײנער פֿון זײ – אַ שנײדער – האָט מיר פֿאַרריכט ס’פּאַלטן. זײ האָבן מיר אויך אָנגעװיזן אַ פּויער, צו װעמען כ’קאָן אַרײַנגײן איבערנעכטיקן. דער פּויער האָט מיך אַײַנקװאַרטירט אין אַ שײַער.

3 בײַנאַכט האָב איך מירך אויפֿגעהויבן און זיך געלאָזט אין װעג אַרײַן. ערשט נאָך עטלעכע שעה גײן האָב איך אָנגעטראָפֿן די גרופּע ייִדן, װאָס זענען באַפֿרײַט געװאָרן אין לויװיטש שבת אינדערפֿרי. זײ האָבן מיך צו זײער קאַמפּאַניע נישט צוגעלאָזט, װײַל זײ האָבן מורא געהאַט, זײ זאָלן נישט האָבן קײן אומאָנגענעמלעכקײטן צוליב

[ז’ 15]

דעם, װאָס איך האָב נישט קײן באַפֿרײַונג־שײַן.

7 אינדערפֿרי, זונטאָג, דעם 24־טן, בין איך אַרײַן קײן לאָװנע. דער גאַנצער װעג איז געװען פֿאַרשאָטן מיט צעבראָכענע װעגענעס, אויטאָ, פּריװאַטע און מיליטערישע, געפּעק, װאַליזעס, בײַטלעך, פֿוטערס, פּאַלטנס און אַנדערע מלבושים. אויך הרוגים און דערהרגעטע פֿערד איז געװען אַ סך.

אין גלאָװנע האָב איך מיך נישט פֿאַרהאַלטן. דאָס לעבן האָט דאָרט אויסגעזען נאָרמאַל, די שטאָט – נישט שטאַרק באַשעדיקט.

אַ קילאָמעטער נאָך גלאָװנע האָב איך באַמערקט אַ פּאַביאַניצער פֿאָרן אויף אַ פֿורל. ער האָט מיך גערופֿן, אַרויפֿגענומען אויף דער פֿור, מיט װעלכער כ’בין מיטגעפֿאָרן ביז סטריקעװע.

אין סטריקעװע האָב איך געפֿרישטיקט. קײן ספּעציעלע באַשעדיקונגען דאָרט נישט באַמערקט.

דער פּאַביאַניצער מיטן פֿורל איז געבליבן רוען אין סטריקעװע. היות כ’האָב מיך געאײלט אַהײם, בין איך אַװעק צופֿוס.

9 קילאָמעטער פֿאַר לאָדזש האָב איך געטראָפֿן אַ לאָדזשער דאַראַזשקאַזש, װעלכער האָט געפֿירט 3 קריסטן. כ’האָב דעם דאַראַזשקער געגעבן אַ פּעקל דײַטשע פּאַפּיראָסן, אונ ער האָט מיך מיטגענומען ביז לאָדזש, װוּהין כ’בין אָנגעקומען האַלב 11 אינדערפֿרי.

װען כ’בין אַראָפּ פֿון דער דאַראַזשקע, האָבן מיך ייִדישע פֿרויען געװאָרנט, כ’זאָל מיך שנעל אויסבאַהאַלטן, װײַל מ’כאַפּט ייִדן צו דער אַרבעט. כ’בין גלײַך אַרויף אויף דעם טראַמװײַ נומער 1, װאָס פֿאָרט דורך די גאַסן בזשעזשינער, פּאַרביאַניצער, קילינסקי־גאַס, נאַפּיוקאָװסקי־גאַס צו גײערס מאַרק. דאָרט בין איך אײַנגעשטיגן אין פּאַביאַניצער טראַמװײַ (פֿון ל.ד.ע.ק.ד.) און אַהײמגעפֿאָרן קײן פּאַביאַניץ. 1 מיטאָג בין איך געקומען אין שטוב אַרײַן.

אין פּאַביאַניץ בין איך פֿאַרבליבן פֿון זונטאָג דעם 24־טן סעפּטעמבער ביז דאָנערשטאָג דעם 23־טן נאָװעמבער 1939.

דעם זעלבן טאָג האָב איך זיך געטראָפֿן מיט באַקאַנטע, װעלכע האָבן מיר דערצײלט װעגן די דײַטשע טועכצן אין פּאַביאַניץ. מ’האָט מיך אויך געװאָרנט, כ’זאָל זיך נישט דרײען אין גאַס, װײַל די דײַטשן כאַפּן אויף אַרבעט.

װי מ’האָט מיר דערצײלט, האָבן די דײַטשן אין ערשטן טאָג ראש־השנה, אַרויסגענומען אַלע ייִדן פֿון די הײַזער, געהײסן זײ פֿאַרשיטן די שוץ־גרובנס, װאָס מ’האָט געגראָבן פֿאַר דער צײַט פֿון די פּאָליאַקן. מיט װאָס צו אַרבעטן האָט מען נישט געגעבן.

[ז’ 16]

ס’איז געען אַ שטאַרק רעגנדיקער טאָג, און די ייִדן זענען געװאָרן געצװוּנגען צו גראַבלען מיט די בלויזע הענט אין בלאָטע.

פֿון דער גרויסער מאַסע ייִדן האָט מען אַרויסגענומען צען ייִדן. מ’האָט זײ אויסגעשטעלט בײַ דער װאַנט פֿון דער קאַפּליצע (אויף דער קאַפּליטשנער גאַס) און נאָכדעם זײ געהײסן לויפֿן ברענגען דעם רבֿ פֿון שטאָט־זיטס, װעלן זײ דערשאָסן װערן. זענען זײ געלאָפֿן און געבראַכט דעם מורה־הוראה ר’ הערשל לעבענהאָף. האָבן די דײַטשן דעם מורה־הוראה שרעקלעך געפּײַניקט: ראשית, אַרײַנגעװאָרפֿן אים אין אַ גרוב פֿול מיט װאַסער און געהײסן די ייִדן, װאָס האָבן געאַרבעט, אַז מ’זאָל אים באַשיטן מיט זאַמד. װען ער איז ביז דער העלפֿט געװען פֿאַרשאָטן, האָבן זיך די מענטשן געבעטן, מ’זאָל אים לאָזן אַרויסנעמען. איז געקומען אַן ענטפֿער: אַרויסגראָבן אים ניט, זאָל ער אַלײן אַרויסקריכן. מיט מי און מאַטערניש האָט זיך דער מורה־הוראה אויפֿגעגראָבן. נאָכדעם, װי ער איז אַרויס, האָבן די דײַטשן אים געשלאָגן און געפּײַניקט. די באָרד אים אָפּגעשוירן.

די אָרטיקע ציװילע דײַטשן זענען געװען די װעג־פֿירער אונ אָנװײַזער פֿאַר די דײַטשע מיליטער־לײַט. זײ פֿלעגן העלפֿן כאַפּן אויף אַרבעט. זײ פֿלעגן פֿירן די דײַטשן אָנװײַזן, װער ס’זענען ייִדן, װוּ זײ װוינען, װער ס’איז רײַך א.אַ.װ. ספּעציעל אויסגעצײכנט זיך אין רשעות האָבן די אָרטיקע דײַטשן:

1) פֿרײַער – געװען אַ װעכטער אין דער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון ייִד אלחנן הײדאַ. דער זעלנער פֿרײַער האָט ראש־השנה געכאַפּט צו דער אַרבעט דעם אײגנטימער פֿון דער פֿאַבריק, בײַ װעמען ער האָט געאַרבעט מיט זײַנע 3 זין (אײנער מיעטעק – אַ אינזשעיניער, און נאָך 2 – אַ דאָקטאָר און אַן אַדװאָקאַט);

2) קורצמאַנאָװסקי – אַ װעבער־מײַסטער אין דער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון ייִד מולקע צאָלאָ (אויף קאָנסטאַנטינער גאַס);

3) פֿראַנק – געהאַט אײגענע װעבע־שטולן, פֿלעגט אויסאַרבעטן סחורה פֿאַר דעם ייִדישן פֿאַבריקאַנט פֿײװל בער און זון;

4) קרושעל – אַ מײַסטער אין דער ייִדישער טעקסטיל־פֿירמע “פּעטערס” – מאַריאַנסקע גאַס 5–7.

5) באַציונג פֿון די אָקופּאַנטן צו די ייִדן איז געװען זײער אַ פֿײַנטלעכע. אין פֿיל ייִדישע פֿירמעס, די גרעסטע, זענען אַרײַנגעזעצט געװאָרן קאָמיסאַרן. די קאָמיסאַרן זענען געװען אָרטיקע דײַטשן. אַזוי למשל האָט מען אין דער ייִדישער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון פֿײװל בער אַרײַנגעזעצט אַ קאָמיסאַר דעם אָרטיקן דײַטש קװאַסט (אַן אינקאַסענט אין דער דײַטשער פֿאַרבערײַ “דאַבזשענקאָ”; אין דער ייִדישער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון יעקבֿ

[ז’ 17]

פּאָזנאַנסקי איז אַרײַנגעזעצט געװאָרן דעם פֿריער דערמאָנטן קװאַסטס אַ ברודער); אין דער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון פֿרוי ר. שטאָקװענסקי איז אַרײַנגעזעצט געװאָרן דער דײַטש הײַניק (געװען פֿריער בוכהאַלטער אין דער דאָזיקער פֿירמע).

מ’האָט זײער פֿיל ייִדישע געשעפֿטן אויסגערויבט. מיר זענען באַװוּסט די פֿירמעס: הערמאַן גרינשטײן -פּיאַסר סקאַרגאַ גאַס 33, געװעזענע טושענער גאַס). משה פּוקאַט און אַלטער גרינשטײן (קאָשטשיעלנע גאַס 9) אונ אַנדערע. די סחורות פֿלעגן אויף אויטאָס געלאָדן אונ אָפּגעשיקט װערן אין אַן אומבאַשטימטער ריכטונג.

אין דער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון לײבוש ציעסאַנאָװסק און קויפֿמאַן יעלינאָװיטש איז ארײַנגעקומען אַ פּוילישע פֿרוי עפּעס קויפֿן און נישט אַדורכגעקומען מיטן פּרײַז. זי איז דאַן אַרויס, אַרײַנגערופֿן דײַטשע זשאַנדאַרמען און זײ דערצײלט, אַז די ייִדן האָבן זיך אָפּגעזאָגט צו פֿאַרקויפֿן סחורה, װײַל די רוסן קומען באַלד אַרײַן. די דײַטשן האָבן אויסגעשאָסן אין שטוב עטלעכע מאָל אין דער לופֿטן און אַרעסטירט לײבוש ציעסאַנאָװסקין און זײַן זון שעיה. מ’האָט זײ אָפּגעפֿירט אין אַרעסט. מ’האָט זײ דאָרט שטאַרק געשלאָגן. נאָך 2 שעה זיצן האָט מען דעם אַלטן ציעסאַנאָװסקין אַװעקגעפֿירט אין אַ האָפֿנונגסלאָזן צושטאַנד אין שפּיטאָל אַרײַן.

דעם 15־טן נאָװעמבער זענען אין די גאַסן פֿאַנאַנדערגעקלעפּט געװאָרן מעלדונגען פֿון דער ייִדישער קהלה אין דער דײַטשער שפּראַך מיט אַזאַ אינהאַלט: דער קאַלישער לאַנד־ראַט האָט אַרויסגעגעבן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז ייִדן מוזן טראָגן די ייִדישע געלע אָפּצײכנונג אויף דער רעכטער האַנט – 10 צענטימעטער ברײט. ייִדן איז דערלויבט צו זײַן אויף דער גאַס פֿון 8 פֿרי ביז 5 פֿאַרנאַכט; נאָך 5 איז די ייִדן, װאָס װוינען אין זעלבן הויז, פֿאַרבאָטן אַרײַנצוגײן צו שכנים – מ’מוז זיצן אין דער אײגענער שטוב; װעמען מען װעט טרעפֿן אין פֿרעמדע הײַזער, דער װעט דערשאָסן װערן.

שבת, דעם 18־טן נאָװעמבער, אין ערשטן טאָג פֿון טראָגן די געלע לאַטעס, האָט מען גלײַך פֿון אינדערפֿרי אָן געזען זײער פֿיל ייִדן אין די גאַסן – מער װי געװײנטלעך. ס’איז געװען אַ מין דעמאָנסטראַציע: זעט, מיר שעמען זיך נישט, װאָס מיר זענען ייִדן.

אין דעם טאָג, שבת, 9 אינדערפֿרי, האָט מען אין דער חורבֿה פֿון דער אַלט־שטאָטישער שול (אויף שול־גאַס 4) געפֿונען אַ טויטן ציװילן דײַטש. אין שטאָט איז אויסגעבראָכן אַ מהומה. מ’האָט געמײנט, אַז מ’װעט איצט זיך אָפּרעכענען מיט די ייִדן. די ייִדן האָבן דעם טויטן אַרויסגענומען און אָפּגעטראָגן אין שפּיטאָל. דאָרט איז פֿעסטגעשטעלט געװאָרן, אַז ער האָט זיך פֿאַרסמט מיט ברען־שפּירט. מ’האָט בײַם מת אין די

[ז’ 18]

מלבושים געפֿונען אַ נישט־דערטרונקענע פֿלאַש שפּירט. די ייִדן האָבן פֿרײַער אָפּגעאָטעמט.

פֿאָרשטײער פֿון דער ייִדישער געזעלשאַפֿט לגבי דער דײַטשער מאַכט איז געװען די דורך די דײַטשן נאָמינירטע ייִדישע קהלה־פֿאַרװאַלטונג. די באַשטימטע זענען געװען: אַדװאָקאַט שאַפּיראָ, אַדװאָקאַט יצחק אַלטער, אַפּליקאַנט לאָלעק אורבאַך, שמעלקע שטײנהאָרן (סוחר), װאָלף װעלינאָװיטש (געװעזענער עקזפּידענט פֿונ דער פֿרימע קרושע־ענדע) און קאַפּלאַן. זײ פֿלעגן דאַרפֿן אַלעמען צושטעלן פֿופֿציק ייִדן צו דער אַרבעט. װען ס’פֿלעגט צופֿעלן מענטשן צו דער צאָל, פֿעלגט מען נעמען די דאָזיקע ראַטמענער אַלײן. זײ פֿלעגן אויך אינטערװענירן בײַ דער מאַכט קעגן פֿאַרשידענע גזירות.

די דײַטשן האָבן געענדערט די נעמען פֿון אַ רײ גאַסן: די קאַשטשיעלנע האָבן זײ אַ נאָמען געגעבן קירכען־שטראַסע; קאַפּליטשלע – קאַפּעלן־שטראַסע. די פּילסודסקי־גאַס האָבן זײ אָנגערופֿן אַדאָלף היטלער־גאַס. דעם נאָמען פֿון דער שטאָט גופֿא האָבן די דײַטשן געענדערט פֿון פּאַביאַניץ אויף בורגשטאַדט (דאָרט איז פֿאַראַן דער שלאָס פֿון קיניגין יאַגעללאַ און יאַדװיגאַ).

פֿאַר מײַן אַרויספֿאָרן פֿון פּאַביאַניץ זענען דײַטשע זשאַנדאַרמען געגאַנגען איבער ייִדישע הײַזער און אויפֿגענומען די צאָל אײַנװוינער. ס’האָט זיך דעריבער פֿאַרשפּרײט אַ קלאַנג, אַז מ’װעט אַרויסשיקן די ייִדן פֿון שטאָט. ס’איז דעריבער אַװעק אַ דעלעגאַציע פֿון ייִדן (שיעה אַלטער, שמעלקע שטײנהאָרן, און אַדװאָקאַט שאַפּיראָ) אָפּצושטײען די גזירה. זײ האָבן אויסגעפּועלט, אַז די ייִדן װעלן קענען בלײַבן, אויב זײ װעלן אײַנצאָלן אַ קאָנטריבוציע פֿון 300 טויזנט זלאָטעס. דערבײַ איז אויסגעטײלט געװאָרן אַ טײל פֿון שטאָט, װוּ ס’האָבן געװוינט ייִדן – פֿון װאַרשעװער גאַס 25 ביז 40 אונ פֿון שול־גאַס 2 ביז 14 – און ס’איז געמאָלדן געװאָרן, אַז װײַטער װעלן דאָרט ייִדן נישט טאָרן װוינען. דעם טײל האָט מען רעזערװירט פֿאַר די דײַטשן פֿון די באַלטישע לענדער.

אין זעלבן טאָג פֿון מײַן אַרויספֿאָר האָבן זיך די ייִדן פֿון די דאָזיקע גאַסן אַרויסגעצויגן. איך פּערזענלעך האָב געהאָלפֿן מײנעם אַ קרובֿ זיך איבערצוציען פֿון װאַרשעװער גאַס נומער 37 אויף קאַפּליטשנע גאַס 9.

אַרויסגעפֿאָרן פֿון פּאַביאַניץ בין איך דאָנערשטאָג, דעם 23־טן נאָװעמבער.

געפֿאָרן בין איך מיטן טראַמװײַ קײן לאָדזש, אויפֿן װאָקזאַל אין לאָדזש האָט מען ייִדן נישט פֿאַרקויפֿט קײן בילעטן. בין איך אַװעקגעפֿאָרן מיט אַ פֿור קײן סטריקעװע. הינטער לאָדזש האָב איך אויסגעטון די געלע לאַטע – דאָרט האָט מען שוין זי

[ז’ 19]

נישט געדאַרפֿט טראָגן. אין סטריקעװע האָבן די דײַטשן אונז (7 ייִדן) אויסגעטון נאַקעט און רעװידירט. מ’האָט בײַ אונז נישט צוגענומען. מיר האָבן באַקומען באַן־בילעטן ביז װאַרשע.

דער צוג האָט זיך זײער לאַנגזאַם געצויגן. אַרויסגעפֿאָרן זענען מיר פֿון סטריקעװע 9 פֿאַרנאַכט און אָנגעקומען 3 בײַנאַכט קײן לויװיטש. אין לויװיטש האָט מען אונז אַרויסגעזעצט פֿון באַן און אַרײַנגעזעצט אין אַ בנין. דאָרט האָט מען אונז געהאַלטן ביז 2 נאָכמיטאָג. דאַן זענען מיר געפֿאָרן װײַטער ביז װאַרשע.

פֿון װאַרשע בין איך געפֿאָרן קײן מאַלקין. מיטן צוג זענען געפֿאָרן אַ 5 טויזנט ייִדן, אַלץ צו דער רוסישער גרענעץ. אין מאַלקין האָט מען אַלע ייִדן געהײסן אַרויסגײן, געטריבן און געיאָגט, אַרײַנגעשפּאַרט אין אַ הויף בײַ אַ הילצערנעם פּאַרקן. פֿון דרוק פֿון דער מענטשן־מאַסע האָט זיך דער פּאַרקן אײַנגעבראָכן. דאַן האָבן די דײַטשן גענומען שלאָגן די ייִדן מכות־רצח און געהײסן אין 10 מינוט אויפֿשטעלן צוריק דעם פּאַרקן.

מ’האָט נאָכדעם אַלעמען געפֿירט צו דער גרענעץ. מענער באַזונדער אין אַ גרופּע און די פֿרויען באַזונדער. פֿאַר דער גרענעץ האָט מען אונז פֿאַרפֿירט אין אַ הויף און דאָרט אַלע מענער געהײסן אויפֿהויבן די הענט. מ’האָט אונז אין אַזאַ פֿאַזע פֿאָטאָגראַפֿירט. נאָכדעם האָט מען אַלעמען געפֿירט צו אַ רעװיזיע – צו 10 מאַן פֿאַר אײן מאָל. פֿון דעם הויז, װוּ מ’האָט אַרײַנגעפֿירט צו רעװידירן, האָט זיך געטראָגן אַ מוראדיק געשרײ. דאָרט האָט מען די ייִדן געהײסן זיך אויסטון ביז נאַקעט. מ’האָט געזוכט באַהאַלטן געלט, צירונג וכּדומה. די פֿרויען זענען דערבײַ נישט געװען. מיר האָבן זײ געטראָפֿן אויף דער צװײטער זײַט. די פֿרויען האָבן דערצײלט, אַז אויך זײ האָבן געהאַט אַ שרעקלעכע רעװיזיע – מ’האָט בײַ די פֿרויען געזוכט אַפֿילו אין די געשלעכט־אָרגאַנען.

בײַ דער גרענעץ האָבן מיר געטראָפֿן זײער פֿיל ייִדן ליגן דאָרט שוין צו 5–6 טאָג. ס’איז געװען זײער שװער אַרוכצוגײן. די סאָװיעטן האָבן נישט דערלויבט אַריבערצוגײן די גרענעץ. לסוף איז דאָך געלונגען די גרענעץ אַדורך. און נאָכדעם דורך ביאַליסטאָק, זענען מיר געקומען קײן …. איקס

אונטערגעשריבן: חײם־לײב ד.

Protocol No. 79

1939/12/21

Chaim-Leyb D.

21 years old

Weaving loom technician

Pabianice

Now: xxx

I left Pabianice for the first time during the night of the 5th of September, 1939 (from Tuesday to Wednesday), reached Warsaw and entered it on Friday the 8th in the morning.

On my way, I passed through Łódź, Stryków, Głowno, Łowicz, Sochaczew and Grodzisk.

I stayed in Warsaw from Friday the 8th of September to Sunday the 17th. On Sunday the 17th I left Warsaw. I passed through Żoliborz, Kampinoska forest, Sochaczew, Aleksandrówek, Bolimów, Łowicz, Głowno, Stryków and Łódź and returned to Pabianice on the 24th of September.

***

It happened in Pabianice on the night from the 5th to the 6th September. I, together with another man, was on guard duty in the courtyard where I lived. We noticed lots of movement by military units from Łask towards the direction of Łódź. A Polish soldier, who entered a Jewish bakery by accident, told that the Germans were pressing forward and were not far from our town, that Piotrków Trybunalski (a few dozen kilometres from Pabianice) had already been taken by the Germans.

There already were no police in town. The firefighters had also left. Lots of civilians also had already moved earlier and, on that night, almost the whole [remaining] population (both Jews and Poles) started abandoning the town. Only the old, the sick and the women stayed (some women also left). People mostly went on foot, the richer ones

[page 2]

rented carriages.

Ordinary people, the non-wealthy ones, took almost nothing with them. People went just like that. At that moment, around 4 o’clock in the morning, I also set out on foot.

Before I left the city, it was bombarded by German airplanes a couple of times, but there was no significant damage. A bomb fell in Konstantynowska street and in Maydaner(?) street. There were some victims: in Konstantynowska street a couple of Jewish children from the Wieluń refugees were killed and one Jewish child – in Pabianicka [street].

I came to Łódź on Wednesday the 6th of September in the morning and stayed for hardly two hours. I went to my uncle’s, but I did not find him, because he had left together with many other inhabitants of Łódź. Some inhabitants of Łódź left through Brzeziny and some through Stryków. I went through Stryków.

On that Wednesday I was in Stryków, Głowno and reached Łowicz in the evening.

I have no idea how Stryków and Głowno looked like, because we avoided the towns themselves (we walked on the highway and the highway does not go directly through the town). Łowicz was burning, all in flames caused by the German incendiary bombs. The inhabitants of the town had run [away].

In Łowicz I together with a friend met a peasant’s carriage that was going together with a police convoy. We made a deal that for 10 złoty they would bring us to Warsaw. We rode for a few kilometres and then the peasant threw us out of the carriage and did not give the money back. We returned to Łowicz. We entered an empty peasant house on the outskirts of the town (the owners had escaped). We found a sofa and slept on it with the friend. We slept until midday and then went out again, in the direction of Sochaczew.

We arrived at Sochaczew on Thursday the 7th of September

[page 3]

in the evening.

In Sochaczew, the women’s hospital and some other locations were on fire. Also, in the woods around the town, there were huge fires caused by incendiary bombs that had been thrown there from the German airplanes.

On our way, we met a Polish military convoy. We gave tomatoes to a soldier (a Ukrainian) and he gave us cigarettes (a few packs) and lead us up to Grodzisk.

In Grodzisk, most of the Jewish population was already not in town. We continuously tread on pieces of glass from broken windows. We entered the home of a Jewish baker; it was one of the few Jewish families that still remained in town. I bought one kilogram of bread. I gave a small portion of the bread to a Polish soldier so that he would bring me to Warsaw with him. I became separated from my friend on the way from Sochaczew to Grodzisk. I travelled with the soldier until dawn. On approaching Warsaw, he asked me to leave the carriage.

I walked for 14 kilometres on foot and at around 10 o’clock in the morning arrived to Warsaw, Wolska street 84. A Jew that lived there invited me to come in, permitted me and some other travellers to wash ourselves, cooked us some food and allowed to lay down. I slept there for a couple of hours.

I spent the first night in a trench in the courtyard of Haberbusch brewery and the school/synagogue on Grzybowska street 33. Afterwards, a friend from Pabianice, Goldberg, a member of the Bund, led me to Twarda street 4, to a communal building, where there was a synagogue. There slept a few hundred refugees from Łódź, Wieluń, Piotrków, Sochaczew etc.

We ate at the gates, at the food distribution points for the refugees: they were mostly organized by the inhabitants of the buildings by their own initiative.

Life in Warsaw in those days was hell. Very little food was to be found. There were plenty of some items (for example, herring). Some were very expensive, a five-pound goose for the New

[page 4]

Year (for those who afforded it) cost 80 złoty. In order to obtain bread, one had to queue for hours and wait. Thousands stood in bread queues, only a few bakeries were operational. German bombs were flying over the heads all the time. Bombs and shrapnel were killing people all the time.

Moyshe Sheradzki/Sherodzki, a rich factory owner, lived in Pabianice on Kopernik street 15, around 30-32 years old, was killed on Gęsia street (in Warsaw) and was buried in the middle of the street. After the ceasefire, his mother came and the body was moved to the cemetery.

The defence of Warsaw started. It was commanded by the general Czuma. The workers actively took part in preparing the defence. Every day, slogans and messages would appear in the streets: in Polish by P.P.S. 11Polska Partia Socjalistyczna, Polish Socialist Party, in Yiddish and Polish by the Bund.

Streets were full of barricades. The construction of barricades started on Sunday the 10th of September. I worked at the construction of a barricade on Wolska street, near the bridge to Włochy suburb. Then a few German airplanes wanted to bomb the bridge and they were unsuccessful. The sacks with bombs, thrown from the German airplanes, fell nearby.

There were barricades on all the streets (except Marszałkowska). A barricade was built in the following way. A trench 2 metres deep and 2 metres wide was dug across the street. The removed cobblestones and earth were piled next to it. On top of this, train carriages, cars, wheelbarrows, tram cars (filled with stones) were placed, as well as thousands of sand bags, old furniture, kiosks etc.

The first day of Rosh Hashanah was a very bad day. A squadron of 200 Germain airplanes arrived and bombed large and small buildings without any difference, shot at people in the bread queues. On that day, the number of victims was the highest.

[page 5]

In every building there was Polish military. In every park of the city there was artillery. Warsaw was being defended and very often the German pilots would not come back to their bases. That’s how I saw how in Leszno street, near the new court building, a Polish anti-aircraft gun shot down a German heavy bomber.

On Saturday the 16th a rumour spread in Warsaw and was soon confirmed by an official communiqué, that the Polish army had taken back Łódź and that the inhabitants of Łódź and the surrounding region could go back to their homes. No road which to take was indicated. The commander of Warsaw’s defence issued printed travel permissions (przepustki):

“The following permits the indicated person to leave Warsaw for their place of residence (the place inserted) in the district of Łódź.”

The przepustki were signed by the mayor of Warsaw Starzyński.

I also received such a permit to go home on Sunday, the 17th of September. I received the permit in Theatre Square, in the municipal building. The municipal building had just been bombed.

I left Warsaw through Franciszkańska street, Bonifraterska street and passed by the Citadel. There stood a few dozens of heavy artillery and army units, they were defending Warsaw. No Polish soldiers stopped me. After passing through Żelichów, I entered the Kampinoska forest. There were 18 Jews travelling together (8 from Pabianice and 9 from Łódź apart from me) as well as 138 Christians, all from Łódź and the surrounding region.

From the 156, about half were killed on the way (no one from the 18 Jews was killed).

While walking, we had to fall on the ground all the time, because we wandered into the territory where the German artillery and aviation were active. German planes flew in very low altitude.

[page 6]

From one of the planes, the pilot shouted: “The civil population can pass, you do not have to be afraid, we shoot at the Polish pigs.” A few hundred meters from there, we met a regiment of the Polish army who had German prisoners in their camp. The Polish soldiers gave us food that they had taken away from the Germans (in that place, the Polish military had attacked a German military unit).

The Polish army held us for two hours and then let us go. After taking a little rest, we started to walk again. We walked about 300 metres when a German pilot (with a plane and a supply of bombs) stopped us and asked us to clean the aircraft and load the bombs. We loaded 3 bombs. He paid us for it with food and 2 marks.

On the same day, I and three Christians separated from the rest of the people and left alone.

We were tired so we entered a peasant house that was situated in a forest. We found out that the Germans had taken the area the day before.

At that moment we met a group of Jews, 21 men.

The first German patrol that we met was an officer, a lieutenant. He asked us who from us were Jews and who understood German. I answered that I knew German. Everybody answered that they were Jews, even the Christians said: “Jude”. Our hearts stopped beating out of fear, because our arrest happened just by the front line. The lieutenant asked us from where we were travelling. I answered: from Warsaw. He asked again why the Polish military had not stopped us and what kind of permit we had. We showed them the przepustki. Because he could not read them, I translated into Polish for him. Then he responded: “The Polish pigs want to have Łódź? They cannot have Łódź anymore!“ Afterwards he asked us if we were hungry. We answered that yes, we were, as we had not eaten for the whole day. He gave us cold mashed cooked potatoes and told us to go to sleep, as it was forbidden to travel during the night.

We happened to find ourselves in a bad village, Kompinowa/Kampinowa. There, we were given no food or drink, even in exchange for money.

[page 7]

Angry dogs were set against us and we were simply driven out of the village.

Only at the end of the village we entered into a house of a peasant and asked him to allow us to spend the night there. The peasant argued that he had no space, that people were already sleeping at his place. But we stayed there nevertheless. By the way, it turned out that a few dozen Jews from around Łódź were actually spending the night in his barn. We were more than fifty Jews now, all quite young.

We could not fall asleep from hunger and from cold, so we were lying awake and we shared our experiences with one another.

At 4 o’clock in the morning, on Monday the 18th of September, we left the peasant’s barn all together. Upon entering the road, we immediately came upon a German tank. It stopped, a German came out and chatted with us in good humour, telling that they, the Germans, would conquer the world and the Jews would be slaughtered (he knew that we were Jews). Afterwards he gave us all cigarettes and showed us the way to the Sochachew highway.

We reached the highway after a 2-hour march through the woods. We chose the direction of Sochachew. There I met the remaining 17 Jews with whom I had left Warsaw and whom I had lost the day before in Kampinoska forest.

On our way, in a village 14 kilometres from Sochaczew we saw a bread queue next to a bakery. We joined the queue and each got a small loaf of cornbread for 25 groszy.

When the bakery was a few hundred metres behind us, we were joined on the road by a group of 40 Poles and one Jew from Aleksandrów Łódźki, accompanied by his little 10-year old brother. A German patrol of 2 soldiers approached us. They stopped the whole group, made us stand in line and ordered the Jews to step out. No one from the Jews left the line. Then they told that all the Poles should continue on their way and all the Jews should remain standing. And the Jews remained standing.

[page 8]

When the Polish group was separated, the Jew from Aleksandrów with his little brother started to beg and kiss the soldiers’ hands, so that they would be set free. A German from the patrol took off his gun [from the shoulder] and aimed it at the little boy, the boy lost consciousness. We started to reanimate him. At that moment an order came for the Poles to return as well, because the road was taken, there was a fight in progress there. When the German soldiers went away to call back the Poles, we used the opportunity, grabbed the boy in our hands and escaped. We took the road that lead to the village of Aleksandrówek.

We entered Aleksandrówek around 11 o’clock in the morning. We were at that point a group of 18 persons: 15 Jews and 3 Christians. In the village we met German soldiers. They stopped us and asked if we wanted to eat, if we were hungry. We thanked them first and answered that we did not want to eat. We were afraid: maybe it was a trick of theirs, with the intention to harm us. To sum it up, they still offered us to eat and we were not able to refuse – each person received a tin of fish conserves and biscuits. But they demanded us to eat it on the spot, not to take it away with us. They proposed us a shared table at which also sat 10 German soldiers (with a Feldwebel among them), all not young. We ate and they sang military songs. It lasted for an hour and a half.

After the meal, the Feldwebel registered us all, asked for our names, noted where we were headed to and let us go free.

While saying goodbye, the Germans warned us that if we met German soldiers, we should greet them not with a Heil Hitler! but with Guten Morgen! because if Jews used Heil Hitler! as a greeting, the punishment was death.

We left with the intention to go to Łyszkowice. Coming to the place where the road that leads there takes a turn, we met a group of Jews that were returning, because the Germans were arresting the Jews that tried to go there. Because of that, we took the turn to Bolimów.

Bolimów, a Jewish agricultural colony of around twenty families was completely spared by the military operations. All local Jews stayed

[page 9]

there. In Bolimów, we read an announcement from the German Ortskommandantur (in Yiddish and in Polish) that all workers must return to their homes as quickly as possible and go back to work. Consequently, we did not stay for long and we marched on with the intention to spend the night in Łowicz (17 kilometres separate Bolimów and Łowicz).

After walking for 12 kilometres, we were stopped by German soldiers. At that place, there were already three thousand arrested Jews, Poles and Germans (civilians). The motive was the following: because there were various acts of diversion against the German army committed by the Polish population, shots fired etc., and because a large German military division had to pass soon, all civilians were being arrested.

After keeping us for an hour in an open space next to the road, we were made to form rows of 3 men each and march to Łowicz.

In Łowicz, we were made to stand in the middle of the marketplace. In front of us came a German military vehicle with machine guns on it. The machine guns were aimed at us, ammo belts drawn and the guns loaded. While doing it, the soldiers pointed the guns at the whole crowd as if they were shooting. At that moment a young man from Łódź lost consciousness, he thought that they were going to shoot at the crowd.

While we were standing there, a large mass (a few thousands) of Polish prisoners of war were led by. They were walking on foot. The German soldiers that accompanied them rode on horses.

Afterwards, we were led to some destroyed buildings and we were divided, a few hundred men in each hall (we found out later that these were the warehouses of the Polish 11th Infantry Regiment “Marszal Piłsudski”). It was already evening, 7 o’clock, half past 7.

We were forced into the buildings, given nothing to eat or to drink, no hay on which to lie down. There were no benches or bunk beds in the halls. The doors were closed from outside and the buildings closely guarded. The guards told us through the windows that

[page 10]

we had to take care of our physiological needs at the same place where we were sleeping.

Among us was one person who had blood on his clothes and the Germans grew suspicious that he was a saboteur (people told later that he had bloodstains because he would rip out flesh from dead horses and eat it raw). He was taken out to the courtyard for questioning. I was taken along to translate the questions and his answers. They could not get anything out of him, he claimed that he knew nothing, that he remembered nothing. He was made to stand by the wall and told to turn his face towards the wall, then he was shot.

The following day, we searched the pockets of the man that had been shot, and found documents belonging to Woyczyk Moniek (or Józef), from Pomerania, from a village near Tczew. Lately, he had been mentally ill and lived in a psychiatric asylum in Warsaw. It seems he had run away from the asylum when it was being evacuated.

The following day, some Jewish women approached the buildings and brought us apples and pears. But the Poles, who were together with us, did not allow us to approach the window. In order to get something, we had to give away a half of it to a Christian.

All the time, newly arrested persons were brought in. Among others, 7 new Jews from Pabianice came during that day. Peasants were taken from their carriages, the carriages left abandoned and the peasants brought to us.

All day long we received nothing to eat and nothing to drink, we were not allowed to go outside for our physiological needs. Only in the evening, when everyone was already asleep, we were woken: we were to be given food. We were told to stand in a queue and each got a half a loaf of bread. We were told it was for the following day. When the people had gone back to sleep, we were woken again: food was to be distributed again. German soldiers brought in a few barrels of herring and told us to help ourselves to whatever quantity we wanted. People took 10, 20, 30 [herrings] – I myself took

[page 11]

20 herrings. After the people had eaten enough of herring, a terrible burning sensation started: a thirst for water. But we were not given any water (in general, because of fires, the water situation was complicated in the town). Out of thirst, people licked oven tiles that were humid because of all the sweat. All night we cried: “Water!” People tried to break the grates, made noise. It came to the point where soldiers shot blanks in the air. Only the following day around noon they brought a few buckets of dirty water.

After the water, we received a good fat soup (with peas, carrots and other vegetables) from the local former military kitchen, plus herring. The Germans provided dishes from which to eat. After the meal we were given a deadline: to wash the plates in 10 minutes. Because it would have been impossible to do it in 10 minutes, as water was available only in one spot and there were three thousand plates to wash, some of us broke their plates. For returning a dirty plate that had not been washed, we were threatened with heavy labour during the whole night, so the people found a solution to avoid it by breaking the plates.

In the evening we received one loaf of bread for 6 men and sweet coffee with sugar in any quantity we wanted.

On the third day, at 11 o’clock in the morning, a German soldier came and asked us for 20 men for work, he did not demand Jews [in particular] to go. Among the arrested men, there was a civilian German from Pomerania, and he responded: Teraz, panowie Żydki, do roboty! [“Now the Jews shall work!”] We, Jews (in the building there were 18 of us), volunteered although the soldier did not ask for it.

We were taken to a square and made to unroll telephone wires from one reel and roll them onto a second one. The soldiers rolled the reels and we held the cables and straightened them.

While working, we were asked if we wanted to eat. And we were given a big bowl of warm meat each and cake (wheat biscuits). Each of us received 10 biscuits. Everybody got 2 packs of cigarettes (12 units, 6 in every pack). The cigarettes were from Palestine, on the packs it was written in Latin characters: “Jerusalem”, “Sholem aleykhem”. We worked until 6 PM and we were told to come again to work the following day.

[page 12]

After work, we were lead to wash ourselves, we received supper (soup and bread with coffee) and half past 7 PM we were led to sleep. We said that we wanted to come to work the following day as well.

The Christians in the barracks met us with ridicule, taunted us: aha, Żydki [Jews], you work and we do not! But the situation changed immediately when we took out the cigarettes that we had received and asked everyone to treat themselves. That night, the Christians let us have a more comfortable place to sleep.

On the same day, about an hour before our return, a Red Cross van came to the buildings where we were staying and took 24 Jews for work in the hospital. This group of Jews had worse luck than us – at work they were hit, beaten, almost all of them came back with wounded limbs, black eyes and bruised bodies.

The following day, our group went to work again and had the same conditions as the day before. We worked until 12 o’clock. We had lunch and we were led back to the cells.

The same day in the afternoon (Thursday, the 21st of September), all arrested persons from the region of Pomorze/Pomerania were told to leave the cells. Only Christians came out. There were no Jews from that region. The group that was summoned consisted of 500-600 men. The group received a collective Befreiungsschein for everyone. From this group a German officer (a captain by the name of von Gedelberg(?)) chose one leader who would guide the group. They were told how to behave on their way, how to greet the Germans, what would they see etc. They were not given any food for the trip. They were told to go on foot.

Later the same day (around 3 o’clock, half past 3) those from the voivodeship of Łódź were told to leave. The Christians stepped out. When the Jews from this region also wanted to go out, the Poles did not allow them, claiming that only Christians and not Jews were concerned. The Germans did not react to it. Only a few (3 or 4) Jews slipped out; those whose mark of Jewishness was not so recognizable. Most of

[page 13]

the Jews remained in the cells. The group from the voivodeship of Łódź was treated in the same way as the previous one from Pomerania.

Only civilian Jews and military personnel (Jews and Poles) remained in the buildings.

After the two groups of Christians (the Pomeranians and those from Łódź) had left, all Jews were called out in the courtyard and told to stand in rows of three. At that point, a German officer informed us that we had to clean the kitchen, to tidy everything up, to bring the beds out and the following day, after having cleaned the upper floor, we would be set free to go home. We accomplished the task with joy.

At some point a lieutenant with a photo camera came and told everyone to stand in a row. When everyone was standing, he took out around ten Jews from the mass, “special types” (he actually announced: “I need typical Jews”). Among them were Jews with beards, 65-70 years old, Jews that were exhausted, unkempt and maimed by German blows the day before etc. Among them were Jews from Wieluń, a father with a son, the father wearing a kaftan 22a long robe considered to be a traditional garment of Eastern European Jews, with a skullcap and a prayer book under his arm, the 16-year-old boy in a long coat. [Also] two Jews from Pabianice, Ber Bir, a tailor from Będzin living in Pabianice and Yisroel Khristovski, a weaver, both wearing short coats but looking awful because of the fatigue and the blows. Their photos were taken and then everyone was sent to sleep.

That night we did not sleep in the same cell as the previous nights. Those cells were given to Polish soldiers, prisoners of war.

We hardly slept that night. In the rooms there were bundles of civilian clothing, that the Polish soldiers had left there when they came for the military service and were issued military gear. In a cell across was a group of Jewish soldiers of the Polish army. They started to beg us to give them civilian clothing. We did it, and half an hour later they were in our cell as “civilians”.

At 7 AM, on Friday the 22nd of September (eve of Yom Kippur) we

[page 14]

were summoned from the cell and told to finish the work that we had not managed to do the day before. From time to time, we were given additional work and always told that we would be freed very soon. We went to the fields to dig potatoes and pick carrots.

It lasted until 4 PM. The whole day, we did not receive anything to eat. Only after work we received lunch and supper together, and we stayed for the night again.

A group of 20 men was taken away for work in the hospital during the night. They were being horribly beaten, and one man from Łódź was not feeling well. An order came out: torture inflicted during work could be punished with death penalty. The behaviour towards the group actually became better. After work, the people received a good meal.

On Saturday, September 23 in the morning (Yom Kippur) a Red Cross van came and took 10 Jews for work in the hospital. One hour later, the Red Cross van came again with the message that 15 more men were needed. I also was among those 15.

As we were working, some Jewish women from Łowicz arrived; their husbands had been rounded up in the town for work. They told us that all arrested Jews had been liberated.

Meanwhile, I received an order to bring water. As I was crossing the road with a bucket, I noticed a board with a sign “60 kilometres to Łódź”. I left the bucket and took flight.

After walking for 7 kilometres (on the road to Głowno), I met a few people I knew from Pabianice. They gave me bread, some money, and one of them, a tailor, repaired my coat. They also indicated to me a peasant to whom I could go to spend the night. The peasant made me stay in the barn.

At 3 AM, I got up and continued my journey. After walking for a few hours, I came across the group of Jews that had been liberated in Łowicz on Saturday morning. They did not allow me to join their company as they were afraid to have problems because

[page 15]

of the fact that I did not have any Befreiungsschein.

At 7 o’clock in the morning, on Sunday the 24th, I entered Głowno. The whole road was covered in broken carriages, vehicles (private and military), packages, suitcases, fur coats, coats and other clothes. There also were dead bodies and killed horses.

I did not stay for long in Głowno. The life there looked normal, the town was not much damaged.

When Głowno was one kilometre behind, I noticed someone from Pabianice who was travelling in a horse carriage. He called me, took me in the carriage, and thus I travelled up to Stryków.

I ate breakfast in Stryków. I did not notice any particular damage there.

The person with the carriage from Pabianice remained to have a rest in Stryków. Because I was in a hurry to arrive home, I left on foot.

At 9 kilometres to Łódź I met a coachman from Łódź who was transporting three Christians. I have the coachman a pack of German cigarettes and he gave me a lift to Łódź, where I arrived at half past 10 AM.

When I descended from the carriage, some Jewish women warned me to hide quickly, because Jews were being rounded up for work. I immediately took the tram number 1, that passes through Brzezińska, Pabianicka, Kilińskiego, Napiórkowskiego streets to Geyers market(?). There I took the Pabianice tram (of LDEKD(?)) and went home to Pabianice. I arrived home at 1 PM.

I stayed in Pabianice from Sunday, the 24th of September to Thursday, the 29th of November 1939.

On the same day, I met some acquaintances who told me about the German actions in Pabianice. I was also warned not to wander in the streets because the Germans were rounding up people for work.

I was told that on the first day of Rosh Hashanah the Germans took out all the Jews from their homes, told them to fill up all the trenches that had been dug at some point by Poles. They were not given any tools for work.

[page 16]

It was a day when it was raining a lot, and the Jews were forced to dig the mud with their bare hands.

Ten Jews were chosen from a huge crowd, made to stand against the wall of the chapel (in Kapliczna street) and told to run to bring the rabbi of the town; if not, they would be shot. They ran and brought the rabbi reb Hershl Lebenhof; then the Germans horribly tortured the rabbi. Firstly, they threw him in a hole in the ground filled with water and told the Jewish workers to pour sand on him. When he was half covered, people asked for permission to get him out and received the following answer: not to dig him out, he should crawl out himself. With effort and struggle the rabbi dug himself out. After he got out, the Germans beat and tortured him and cut off his beard.

The local civilian Germans served as guides for the German military personnel. They would help to organize the round-ups, they would indicate to the Germans who was Jewish, where they lived, who was rich etc. The following local Germans stood especially out because of their cruelty:

1)     Freier(?), who was a watchman in a textile factory that belonged to the Jew Elkhonen Heydab. On the first day of Rosh Hashanah, this Freier rounded up for work the owner of the factory where he worked as well as his three sons. One of them, Mietek, [was] an engineer, the other two, a doctor and a lawyer.

2)     Kurzmanowski, a master weaver in the textile factory belonging to the Jew Mulke Tsolo (on Konstantynowska street).

3)     Frank who owned weaving looms and was a subcontractor for the Jewish factory “Fayvl Ber and son”.

4)     Kruschel, a worker in the Jewish textile company “Peters” (Mariańska street 7-5).

The relation of the occupant to the Jews was very distressing. In many Jewish companies, the largest ones, commissars were appointed. Local Germans served as commissars. For example, in the Jewish textile factory of Fayvl Ber, a local German Kwast was appointed (a cashier in the German dye factory “Dobrzenka”). In the Jewish manufacturing company belonging to Yankev

 

[page 17]

Poznanski, a brother of the aforementioned Kwast was appointed. In the manufacturing company belonging to Mrs. R. Sztokwenski, the German Heynik was appointed (he was earlier an accountant in that company).

Very many Jewish businesses were robbed. I am aware of the following companies: Herman Grinshteyn (Piotr Skarga street, earlier Tushener(?) street); Moyshe Fukat and Alter Grinshteyn (Kościelna street 9), and others. The goods were loaded into vans and transported in an unknown direction.

In the manufacturing company belonging to Leybush Ciechanowski and Koyfman Jelinowicz, a Polish woman came to buy something and could not agree on the price. She went out, called the German gendarmes and told them that the Jews had refused to sell the goods because the Russians were coming soon. The Germans made shots in the air in the house for a few times and arrested Leybush Ciechanowski with his son Shaye. They were taken to prison and badly beaten there. After two days of imprisonment, the old Ciechanowski was brought to the hospital in a hopeless state.

On the 15th of November, announcements in German from by the Jewish community were posted in the streets, the content was the following: the regional council of Kalisz issued an order that Jews had to wear a Jewish yellow sign on their right arms, 10 centimetres width; Jews were allowed to walk in the streets from 8 AM to 5 PM. After 5 PM, it is forbidden for Jews who live in the same building to visit their neighbours, they must stay in their own home; if someone will be found in another house, they will be shot. 33In autumn 1939, German military authorities in occupied Poland began to impose curfews on Jews and force them to wear a yellow patch on the right arm. This order preceded the general order to wear the ‘Judenstern’ in the German Reich and its occupied territories from 1 September 1941 on.

On Saturday, the 18th of November, the first day of wearing the signs/the yellow stars, from the very morning, one could see very many Jews in the streets, more than was usual. It was a sort of a demonstration: look, we are not ashamed to be Jews.

On that day, Saturday, at 9 AM at body of a civilian German was found in the ruins of the old town synagogue (at Bóźniczna street 4). A turmoil broke out in the city, it was thought that now revenge would be taken against Jews. The Jews recovered the body from the ruins and brought it to the hospital. There it was confirmed that he had poisoned himself with industrial alcohol. During the examination of the dead man’s

[page 18]

clothes, a half unfinished bottle of alcohol was found. At that moment, the Jews breathed a sigh of relief. The representative of the Jewish society vis-à-vis the German authorities was a Jewish community council nominated by the Germans. The nominated persons were: lawyer Shapiro, lawyer Yitskhok Alter, clerk Lolek Urbach, Shteynhorn (a merchant), Volf Velinovitsh (a former seller in the company “Krusze-Ende” (???)) and Kaplan. They had to send 50 Jews for work every day. If there were not enough men, the councilmen themselves were taken. They also used to intervene with the authorities regarding all kinds of discriminatory laws.

The Germans changed the names of certain streets: Kościelna was renamed as Kirchengasse, Kapliczna as Kapellenstrasse, Piłsudski street was named Adolf Hitler street. They changed the name of the town itself from Pabianice to Burgstadt (there is a castle of the king Jagiełło and queen Jadwiga there).

Before I left Pabianice, German gendarmes went to Jewish houses and took away some inhabitants. Consequently, a rumour spread that Jews would be deported from the town. A Jewish delegation (Shaye Alter, Shmelke Shteynhorn and the lawyer Shapiro) went to plead with the authorities. They managed to achieve a deal that Jews could remain if they would pay a contribution of 300 000 zloty. At that moment, a part of the city where Jews lived was designated, from 25 to 41 in Warszawska street and from number 2 to 14 in Bóźniczna street. It was announced that Jews would be forbidden from living there. That part was reserved for Germans from the Baltics.

On the very day I left, Jews from those streets moved away. I myself helped a relation of mine to move from Warszawska street 37 to Kapliczna street 9.

I left Pabianice on Thursday, the 23rd of November.

I took the tram to Łódź. In Łódź train station, Jews were not sold any tickets. I went to Stryków in a horse carriage. When Łódź was behind me, I removed the yellow star – there, it was not

[page 19]

required to wear it anymore. In Stryków, we, 7 Jews, were undressed and searched by the Germans. Nothing was taken from us. We obtained train tickets to Warsaw.

The train moved very slowly. We left Stryków at 9 PM and arrived to Łowicz at 3 AM. In Łowicz, we were forced to leave the train and led to a building. We were kept there until 2 PM. Then we continued our journey to Warsaw.

From Warsaw I went to Małkinia. 5000 Jews were travelling in the train, all towards the Russian border. All the Jews were told to get out in Małkinia, led to and closed in a yard with a wooden fence. Because of the crowd of people pushing, the fence broke down. Then the Germans started to beat the Jews cruelly and ordered to rebuild the fence in 10 minutes.

Afterwards, everyone was brought to the border. Men separately in a group and women separately. Near the border, we were led into a yard and there all the men were ordered to put up their hands in the air. We were photographed in that pose. Afterwards, everyone was taken away to a body search, 10 persons at a time. From the building where people were taken for the search, one could hear horrible screaming. There Jews were told to undress completely, they were searched for hidden money, jewellery etc. The women were not present there. We met them on the other side. The women told us that they also were searched in a horrible way – even the women’s sexual organs were checked.

At the border, we met very many Jews who had been there for 5-6 days. It was very difficult to cross; the Soviets would not allow to cross the border. Finally, we managed to cross the border and through Białystok we arrived to … X.

Signed: Chaim-Leyb D.

Footnotes

• 1Polska Partia Socjalistyczna, Polish Socialist Party
• 2a long robe considered to be a traditional garment of Eastern European Jews
• 3In autumn 1939, German military authorities in occupied Poland began to impose curfews on Jews and force them to wear a yellow patch on the right arm. This order preceded the general order to wear the ‘Judenstern’ in the German Reich and its occupied territories from 1 September 1941 on.

On 21 December, 1939, Chaim-Leyb D. was interviewed by the “Committee to Collect Material about the Destruction of Polish Jewry, 1939” in Vilnius, Lithuania. He was 21 years old and came from Pabianice, a suburb of Łódź, where he worked as a loom mechanic. After the German attack on Poland, almost the whole population of Pabianice fled to Warsaw on foot, among them Chaim-Leyb D. In Warsaw, he witnessed the days before the German invasion of the city and the efforts to defend it. He tells about the special role that the Bund, a Jewish socialist movement which was active in Eastern Europe between 1879 and 1935, had in this resistance. Herman Kruk was a Bund activist as well and wrote about his chaotic flight from the city.

After several arrests during his continued flight attempts through the chaotic occupied Poland, and after experiencing hunger, violence and forced labor, Chaim Leyb D. decided to return to his home town where he encountered the brutal antisemitic German occupation regime. He fled eastbound until he reached Vilnius.

Altogether, Chaim-Leyb D. traveled over 5.000 kilometers, mostly on foot. His further fate is unknown. His report was used for the film “Fleeing through Poland” which is part of the We Refugees Archive.

Komitet tsu zamlen materialn vegn yidishn khurbn in Poyln 1939 (Committee to Collect Material about the Destruction of Polish Jewry, 1939)

Wiener Library Document Section 532, Series 1, frames 0013–0033