We Refugees Archive

מיט װאָס פֿילן פּלײטים אויס זײער טאָג?

ייִדן גיבן עצות טשעמבערלענען און האָבן צו אים טענות:

– הלמאַי שיסט ער ניט?

–װי לאַנג איז דער שיעור צו שװײַגן?…

דערװײַלע אָבער דערמאָנט מען זיך, אַז מען איז ניט מער, װי אַ זינדיקער פּליט און… מען שלעפּט צונויף די צװײ שמוציקע העמדער, מען לויפֿט מיט זײ אין “קאָמיטעט”, אין “טאָז”. ס’איז דאָ – באַקומענ אַ קװיט אויף אויסצוװאַשן 8 שטיקלעך װעש.

אַדװאָקאַט איקס קען ניט פֿאַרטראָגן די עװלה, װאָס די װעלט איז לגבי אים באַגאַנגען: 6 חדשים װי ער איז שוין אויס אַדװאָקאַט. ער שלעפּט זיך אַרום איבער די גאַסן פֿון װילנע, שטײט אין אַ רײ, כּדי צו האָבן די זכיה, אַז זײַנע 8 שטיקלעך װעש זאָלן צוגענומען װערן אין דער װעשערײַ פֿון “טאָז”.

חבֿרה, װאָס שטײט דאָ אין דער רײ, מאַכט זיך פֿרײלעך:

– בערל, װוּ האָסטו די פּיזשאַמע?

אַ דאַמע, װאָס איז “נעבעך” געפֿאַלן און מוז אויך אָנקומען צום “טאָז”, קען עס ניט פֿאַרטראָגן:

– אַ קלײניקײט, פֿאַרהאַן זיך איבער װאָס צו װיצלען…

יעדער האָט זיך זײַנע פֿאַראינטערעסירונגענ. אינזשעניער ז. איז אַ כעמיקער און אים האָט גאָר פֿאַראינטערעסירט די “סקאַלביקלע” (װעשערײַ).

– אַ קלײניקײט, אַ װעשערײַ, װאָס גיט אַרויס איבער 50.000 שטיקלעך װעש אַ חודש!

דער פֿאַרװאַלטער פֿון דער װעשערײַ איז ליבנסװערדיק און קלערט אויף:

די װעשערײַ אַרבעט אין דרײַ שיכטן. פֿאַרהאַן דאָ 58 אַרבעטער און אָנגעשטעלטע, ייִדן און קריסטן. דאָ זײַנען באַשעפֿטיקט די בעסטע פֿאַכמענער פֿון שטאָט.

– מיר באַדינען אַלע ייִדישע פּלײטים, אין דורכשניט בײַ 7.000 אינטערעסאַנטן אַ חודש, דאָס רובֿ פּלײטים פֿון אינטערנאַטן, באַשפּײַזונג־פּונקטן און קיבוצים. הײַנט־צו־טאָג איז דאָס אײנע פֿון די גרעסטע ייִדישע אונטערנעמונגען אין װילניוס בכּלל.

מיר שפּאַצירן מיטן אינזשעניער איבער דער אײגנאַרטיקער פּלײטים־װעשערײַ בײַם “טאָז”:

22 מענטשן האָב איך אָנגעצײלט בײַ די באַליעס. די װעשנס שאָקלען זיך אין שװערע אָנשטרענגונגען – פּלײטים־װעש.

אָט קלערן זײ אונדז אויף:

– װען איר זאָלט באַקוקן די װעש?

– שמוציק איז ניט קײן װאָרט אויף צו באַצײכענען עס…

– װען איר זאָלט זען דעם צושטאַנד פֿון די װעש, װי קען מען אַזוינס װאַשן?

און אַ װעשן שלעפּט אַרויס פֿון איר באַליע אַ שטיקל װעש, װעגן װעלכן ס’איז שװער צו זאָגן, צי דאָס איז אַ העמד, צי איז דאָס…

דער פֿאַרװאַלטער טײַטשט אויס:

– אײגנטלעך האָט מען פּראָיעקטירט אײַנצושטעלן בײַ דער װעשערײַ אַ פּונקט װאָס זאָל לאַטען. עס װײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז מען דאַרף דאָ פֿאַרריכטן 90 פּראָצענט פֿון די װעש. װער איז דאָס בכּוח? – דאָס װאָלט דאָך אונדז אײַנגעשלונגען אַ ריזיקן בודזשעט. פֿון װאַנען זאָלן מיר נעמען געלט דערויף?

– מיר פֿאַרניצן דאָ – זאָגט דער פֿאַרװאַלטער – אַ האַלבן טאָן זײף אַ חודש. 12 פּרעסערס אַרבעטן צו 24 שעה אין מעת־לעת.

כּדי צו קענען אַלעמען באַדינען צו דער צײַט, זײַנען מיר געװען געצװוּנגען אײַנצושטעלן אַ מעכאַניזם, װאָס זאָל אויף אַ שנעלן אופֿן טריקענען די װעש. מיר האָבן שוין דערגרײכט דעם מאַקסימום – 3 שעה דויערט דאָס אויסטריקענען אַ טראַנספּאָרט װעש.

פֿאַרהאַן דאָ אויך ספּעציעלע מאַשינעס אויף אויסצודרײען די װעש: זײ פֿאַרשפּאָרן אונדז 75 פּראָצ’ אַרבעט. דער “אָזע–טאָז” – גרויסט זיך דער פֿאַרװאַלטער – קלערט איצט צו מעכאַניזירן די גאַנצע װעשערײַ, קויפֿט אײַן מאַשינעס און בײַט דעם לאָקאַל – דאָס װעט נאָך מער ראַציאָנאַליזירן און פֿאַרשנעלערן אונדזער אַרבעט.

מיר קוקן זיך צו צו די װעש: רײן, געװאַשן אָן כלאָר און… די װיצן אין דער רײ גײען אָן אויפֿהער.

די פֿרײלן, װאָס נעמט אָן װעש צום װאַשן, קלערט אויף, אַז אַזוינע צעריסענע װעש איז שװער צו װאַשן. צװײ ייִנגערע פּלײטים העלפֿן איר אונטער:

– אדרבא, גיט מיר טאַקע אַ קװיטל אין פּלײטים־קאָמיסיע, אפֿשר װעט מען דאָרט קריגן אַ העמד?

אַ צװײטער כאַפּט אונטער:

– חבֿר, שרײַבט אַ “פּראָשעניע” און לײגט בײַ דאָס העמד און אַז איר װעט אונטערװאַרטן אַ חודש, דאַן…

– דאַן װעט איר באַקומען אַן אָפּזאָג – האַלט אונטער דער ערשטער…

דער פּלײטים־עולם איז, װי מיר זעען, פֿרײלעך און װיצלט זיך אויפֿן חשבון פֿון דער פֿלײטים־נויט.

What do refugees fill their day with?

Jews give advice to Chamberlain and complain:

– Why doesn’t he shoot?

– How much longer will he remain silent?…

Soon enough one remembers that one is nothing more than a sinful refugee and… throws the two shirts together, runs with them to the “Committee”, to the “TOZ.” There one gets a receipt for washing 8 pieces of clothing.

Lawyer X cannot stand the injustice that the world has done to him: 6 months already he is no longer a lawyer. He drags himself through the streets of Vilnius, queuing up to receive the honour of having his 8 garments accepted by the wash house of “TOZ”.

A group of friends standing there in line are making fun of him:

– Berl, where do you keep the pyjamas?

A lady who has “unfortunately” fallen socially and also has to come to “TOZ” can’t take it:

– There’s really nothing here to make fun of…

Everyone has his own interests. The engineer Z. is a chemist and he is very interested in the “Skalbikle” (wash house).

– Peanuts, a wash house that washes over 50,000 garments a month!

The manager of the wash house is kind and enlightening:

The wash house works in three shifts. There are 58 workers and employees, Jews and Christians. The best specialists in the city are employed here.

– We serve all Jewish refugees, on average about 7,000 people a month, most of them refugees from the dormitories, food services and kibbutzim. Nowadays, this is one of the largest Jewish companies in all of Vilnius.

We walk with the engineer through the strange refugee wash house of “TOZ”:

I counted 22 people by the washtubs. The washers are weighing themselves heavily – washing the laundry of escaped people.

Soon they explain:

– When do you want to see the laundry?

– Dirty is not a word to describe it…

– If you could see the condition of the laundry, how can you wash it?

And a washerwoman is carrying some laundry from a washing tub, about which it is hard to tell if it is a shirt or…

The manager translates:

– Actually, the plan was to put a mending station in the wash house. But it turned out that theoretically 90% of the laundry would have to be repaired. Who could do that? – That would have swallowed a huge budget. Where would we get the money for that?

– We use – says the manager – half a ton of soap a month. 12 press crews working 24 hours a day.

To be able to serve everyone on time, we were forced to set up a mechanism that dries the laundry in a fast way. We have already reached the maximum – it takes 3 hours to dry a transport of laundry.

There are also special machines to wring out the laundry: they save us 75% of the work. The “TOZ-OZE” – says the manager with pride – is now thinking about mechanizing the whole wash house, buying a machine and it wants to change the whole premises – this will rationalize and speed up our work even more.

We look at the laundry: clean, washed without chlorine and… the jokes in the line go on and on.

The lady who accepts the laundry for washing explains that such torn clothes are difficult to wash. Two younger refugees agree with her:

– By all means, just give me a receipt for the refugee commission, maybe I’ll get a shirt there?

The second one continues:

– Boy, write a “petition” and put it with the shirt and say you’ll wait a month, then…

– Then I’ll get a rejection – the first one finishes…

The refugee crowd is cheerful, as we can see, making jokes at the expense of the refugee hardship.

A few days after the German invasion of Poland, Herman Kruk (1897-1944), a Polish Jew and activist of the Bund, decides to flee Warsaw in view of the imminent danger posed by the approaching Wehrmacht. Kruk fled to Vilnius, where he worked as a reporter for the Yiddish magazine Folks-gezunt and published several articles in the spring of 1940, in which he reported and philosophized about the refugee situation, refugee worries, support networks and identity issues.

He lived in Vilnius for almost four years and experienced the fate of the Jewish community under Soviet, Lithuanian, again Soviet and finally German occupation. From 1941 to 1943 he lived in the Vilnius Ghetto. Kruk documented his time in Vilnius as a chronicler and reported on the support networks for Polish Jewish refugees from the German occupation of the city, on his futile attempts to flee the city, on his desperation over the invasion of the Wehrmacht and his grief over the fate of his hometown Warsaw, but also on his motives for recording what he experienced in writing for future generations. In 1943 he was deported to the concentration camp Klooga near Tallinn, where he was murdered in September 1944 shortly before the arrival of the Red Army. Parts of his manuscript are still missing today.

Excerpt:

Kruk, Hermann, April 1940: Pleytim (2ter reportazsh), pp. 11–13 in: Folksgezunt: Ilustrirter populer-visnshaftlekher zshurnal far higyene un meditsin 4, p. 12.

For the whole issue see Epaveldas – Lithuanian Digital Cultural Heritage.