We Refugees Archive

װילנע איז אין דעם מאָמענט געװען אַ ריזיקער ייִדישער פּליטים־צענטער. פֿון גאַנץ פּוילן זײַנען אַהער אָנגעקומען פּליטים: רײַכע ייִדישע פֿאַבריקאַנטן, סוחרים, דעפּוטאַטן, סענאַטאָרן, ליטעראַטן, זשורנאַליסטן, אַקטיאָרן, און סתם ייִדישע אינטעליגענץ און אַרבעטס־מענטשן. אַלץ און אַלע האָבן דאָ געזוכט אַ מקום־מנוחה. אין ערשטן מלחמה־פּעריאָד האָט װילנע כּמעט װי ניט געליטן.

די רויטע אַרמײ האָט דעם 19טן סעפּטעמבער פֿאַרנומען װילנע, און איז זײער האַרציק באַגעגנט געװאָרן דורך דער באַפֿעלקערונג, אַלס אויסלײזער פֿון מלחמה־קאָשמאַר. ס’איז גלײַך אײַנגעשטעלט געװאָרן אַ פּראָװיזאָרישע מאַכט.

[…] עס האָט זיך געפֿילט אַ ניט זיכערקײט, ניט קלאָרקײט. מען האָט גענומען שמועסן – צוערשט שטיל דערנאָך העכער, אַז װילנע װעט פֿאַראײניקט װערן מיט ליטע, און װערן צוריק איר הויפּט־שטאָט.

עס זײַנען אַרעסטירט געװאָרן זײער פֿיל פּאָליטישע טוער פֿון אַלע נאַציאָנאַליטעטן. […] די אַרעסטירטע זײַנען גלײַך פֿאַרשװוּנדן און דאָס האָט אַרויסגערופֿן אין שטאָט אַ געדריקטע שטימונג. מען האָט פֿאַרשטאַנען, אַז ראַטנמאַכט פֿאַרגעסט גאָרניט און שענקט גאָרניט. בײַ דער ערשטער געלעגנהײט רעכנט מען זיך אָפּ מיט קעגנער, אַפֿילו װען זײ זײַנען פֿרעמדע בירגער.

[…] קײן װילנע זײַנען אָנגעקומען אַלץ נײַע פּליטים פֿון אַלע עקן פּוילן. זײ האָבן דערצײלט שוידערלעכע פֿאַקטן װעגן דער באַציאונג פֿון די היטלעריסטן צו דער ייִדישער באַפֿעלקערונג – אַז אַ ציטער פֿלעגט אַריבערגײן איבערן לײב. מײַן אײנציקער ציל איז איצט געװען, אַרויסצורײַסן מײַן משפּחה פֿון די רוצחישע הענט. אָבער װיאַזוי? דערװײַל האָט מיר מײַן אַלטער פֿרײַנט און קאָלעגע, מיראָן צוקערזיס, פֿאָרגעשטעלט צו גײן אַרבעטן אַלס פֿאַרװאַלטער אין פּאַקס אַפּטײק, װאָס האָט זיך געפֿונען אין אַנטאָקאָליע (אַ פֿאָרשטאָט פֿון װילנע). די שׂכירות איז געװען ניט קײן הויכע, אָבער איך האָב פֿאַרשטאַנען די לאַגע און די שטעלע אָנגענומען.

װילנע איז געװען אַ קװאַל פֿון נײַעם ייִדישן רענעסאַנס – פֿון נײַעם ייִדישן נאַציאָנאַלן געדאַנק, פֿון ייִדישן דעמאָקראַטישן גײַסט און פֿון דער ייִדישער רעװאָלוציאָנערער באַװעגונג. אין װילנע איז געשאַפֿן און געבויט געװאָרן, די נײַע ייִדישע װעלטלעכע שול. װילנע איז באַקאַנט געװען: מיט אירע ריזיקע קולטור אוצרות, אָנגעזאַמלטע אין משך פֿון יאָרהונדערטער, מיט די ביבליאָטעקן, פֿילאַנטראָפּישע, װירטשאַפֿטלעכע, מעדיצינישע און אַלערלײ אַנדערע אינסטיטוציעס; מיט די שולן, בתי־מדרשים, קלויזן, װילנער שול־הויף, װילנער רבנים און גדולי הדור. אין װילנע האָט אין דעם מאָמענט געלעבט און געװירקט דער גאון הרבֿ ר’ חײם עוזר גראָדזענסקי ז”ל.

אָט דאָס אַלטע אײנגעפֿונדעװעטע װילנע איז איצט באַרײכערט געװאָרן מיט נײַע גרויסע אינטעלעקטועלע כוחות, אָנגעקומענע פֿון אַלע קאַנטן פֿון פּוילן.

At that moment, Vilnius was a huge Jewish refugee centre. Refugees came here from all over Poland: rich Jewish factory owners, merchants, deputies, senators, writers, journalists, actors and simply the Jewish intelligentsia and workers. Everyone and everyone was looking for a place of refuge. In this first period of the war Vilnius hardly suffered at all. […]

The Red Army took over Vilnius on September 19 and was warmly welcomed by the population as the saviour from the war nightmare. A provisional government was immediately established. […]

There was a sense of insecurity, of uncertainty. People began to talk – quietly at first, then louder – about Vilnius being united with Lithuania and becoming its capital again. […]

Many political activists of all nationalities were arrested. […] Those arrested disappeared immediately and this created a depressing atmosphere in the city. It was understood that the Soviet power does not forget or give anything away. At the first opportunity it will settle accounts with its opponents, even if they are not its citizens. […]

All the time new refugees came to Vilnius from all corners of Poland. They told of terrible incidents concerning the treatment of the Jewish population by the Hitlerists, so that the body trembled. My only goal now was to tear my family from the murderous hands. But how? Meanwhile, my old friend and colleague, Miron Tsukerzis, suggested that I go to work as an administrator in the Paks Pharmacy, which was located in Antokolye (a suburb of Vilnius). The salary was not very high, but I understood the situation and accepted the job. […]

Vilnius became the source of a new Jewish renaissance – a new Jewish national thought, a Jewish democratic spirit and the Jewish revolutionary movement. The new Jewish secular school was produced and built in Vilnius. Vilnius was known for its huge cultural treasures accumulated over centuries, for its libraries, for its philanthropic, economic, medical and all sorts of other institutes; for its synagogues, bote-midroshim (houses of prayer and study), kloyzn (small synagogues of a particular prayer community), the Vilner Shul-hoyf (court of the synagogue), the Vilner Rabbis and the Gdoyle-HaDor (the great thinkers of the generation). In Vilnius lived and worked at that moment the Gaon HaRov Reb Khaym Oyzer Grodzensky z “l. 11z”l is an acronym of zikhronó liv’rakhá – זיכרונו לברכה‎, which means “may his memory be a blessing.” In Judaism, this acronym is traditionally added to the name of a deceased person.

It is precisely this old familiar Vilnius that has now been enriched with new intellectual forces, which stranded here from all corners of Poland.

Footnotes

• 1z”l is an acronym of zikhronó liv’rakhá – זיכרונו לברכה‎, which means “may his memory be a blessing.” In Judaism, this acronym is traditionally added to the name of a deceased person.

During the first months of the war in 1939, Vilnius became the site of a new Jewish renaissance thanks to the new refugee community, which was able to build on the already existing infrastructures, according to Mendel Balberyszski (1894-1966), the refugee-homecomer.

Balberyszski was born in Vilnius but had been living in Łódź for over a decade at the outbreak of the Second World War. In the interwar period, Balberyszski was an editor of the Yiddish newspaper Der Tog (The Day) in Vilnius. He became a member of the Polish Jewish Folkspartey (People’s Party) and, as part of it, fought for cultural autonomy for Polish Jewry. In 1925, Balberyszski founded the Association of Jewish Craftsmen and Small Entrepreneurs in Łódź and became the president of the largest Jewish aid organization Noten Lekhem (Bread Giver). In 1939, he became the leader of the Polish Democratic Party, one of the three most important political parties in interwar Poland. In the first days of September 1939, he decided to flee from the German Wehrmacht to Vilnius. He arrived in Vilnius on 29 September 1939. His memoir Shtarker fun ayzn : Iberlebungen in der Hitler-tkufe (“Stronger than Iron, Surviving in Hitlers era”), this text being among them, was published in 1967.

Balberyszski survived the “liquidation” of the small and large ghetto in Vilnius and experienced the liberation by the Red Army in a concentration camp in Estonia. After the end of the war he emigrated to Australia and continued to be actively involved in Jewish community work. He founded the Association of Partisans and Camp Survivors, of which he became president.

Excerpt:

Mendel Balberyszski, Shtarker fun ayzn : Iberlebungen in der Hitler-tkufe, Vol. 1 (Tel Aviv: HaMenorah, 1967), pp. 70–73.

From the Yiddish Book Center’s Steven Spielberg Digital Yiddish Library.