We Refugees Archive

פּראָטאָקאָל נומבער 171

1940–2–8

פּעסע ר. סוּװאַלק

הויז־אײגנטימערין

איצט: װילנע.

דעם 4־טן אָדער 5־טן אָקטאָבער 1939 האָבן די רוסן פֿאַרלאָזט סוּװאַלק. פֿאַרן פֿאַרלאָזן די שטאָט האָבן זײ אויפֿן מאַגיסטראַט־פּלאַץ פֿײַערלעך איבערגעגעבן די שטאָט די פֿאָרשטײער פֿון דער דײַטשער אַרמײ, דערנאָך זענען גרעסערע דײַטשע אַרמײ־אָפּטײלונגען אַרײַן קײן סוּװאַלק.

די ערשטע צװײ־דרײַ טאָג האָבן די דײַטשן זיך פֿאַרהאַלטן רויִק און קײנעם נישט געטשעפּעט. זײ האָבן בלויז אַרויסגעגעבן פֿאַראָרדענונגען, אַז טרעפֿנדיק אַ דײַטשן זעלנער אויף דער גאַס, דאַרפֿן די ייִדן אַראָפּגײן פֿון טראָטואַר און ציען דעם הוט. גלײַכצײַטיג האָבן זײ אויך פֿאַראָרדנט צו עפֿענען אַלע קראָמען.

די אײַנװוינער האָבן גלײַך געעפֿנט די קראָמען. די דײַטשן זענען דאַן אַרײַן אין אַלע ייִדישע געשעפֿטן, צוגענומען פֿון דער קאַסע דאָס באַרע געלט, אַרויסגעטריבן די אײַגנטימער און פֿאַרשלאָסן די געװעלבער, צונעמענדיק צו זיך די שליסלען. די קריסטלעכע געשעפֿטן האָט מען נישט גערירט.

מײַן שװעסטער־קינד געניע װינער האָט געהאַט אַ גרעסער גאַלאַנטעריע־געשעפֿט אויף קאַשטשיושקאַ־גאַס 10 (איצט – “גענעראַל בראַנט־שטראַסע”). איר מאַן איז אַװעק אין דער פּוילישער אַרמײ און אומגעקומען בײַ װאַרשע, און זי איז געבליבן אַן אלמנה מיט צװײ קלײנע קינדער. די דײַטשן זענען, פּונקט װי צו אַנדערע, אַרײַן אויך צו איר אין געשעפֿט, צוגענומען פֿון דער קאַסע אײניקע טויזנט זלאָטעס, װי אויך די גאַנצע סחורה. מײַן קוזינע איז אַװעק צום דײַטשן הויפּטמאַן און געבעטן איר כאָטש צוריקצוגעבן דאָס באַרע געלט, װײַל זי איז אַן עלנטע אלמנה מיט צװײ תּיומים. דער הויפּטמאַן האָט איר געװאָלט צוריקצאָלן 30 זלאָטעס, און װען זי האָט גענומען װײנען, טענהנדיק, אַז זי װעט מיט אַזאַ נישטיקער סומע גאָרנישט קענען אויפֿטון, האָט יענער ציניש געענטפֿערט: “איר קאָנט פֿאַר דעם געלט קויפֿן אַ שטריק און זיך אויפֿהענגען”.

[ז’ 2]

איך אַלײן האָב אין מײַן הויז געהאַט אַ געשעפֿט פֿון זיסװאַרג, פֿרוכטן און װײַנען. די ערשטע טעג האָבן מיך די דײַטשן נישט געטשעפּעט, מײנענדיק, אַז דאָס איז אַ קריסטלעך געשעפֿט. שפּעטער אָבער זענען זײ אַרײַן צו מיר אין געשעפֿט און צוגענומען בײַ מיר די גאַנצע סחורה. מ’האָט אויך דורכגעפֿירט רעװיזיעס בײַ מיר אין שטוב, זוכנדיק גאָלד און סחורות.

די דײַטשן האָבן באַלד נאָך זײער אַרײַנקומען אין שטאָט אַרויפֿגעלײגט אויף די ייִדישע אײגנטימער פֿון הײַזער קאָנטריבוציעס. פֿון מיר האָט מען געפֿאָדערט 20 טויזנט מאַרק, אויף װעלכע איך האָב געגעבן אַקאָנטאָ 800 גילדן.

די ייִדן זענען גאַנצע טעג געװען פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין די װוינונגען, װײַל אויף דער גאַס האָט מען זײ געכאַפּט צו די שמוציקסטע אַרבעטן. מען האָט אויך נישט געשוינט פֿרויען און קינדער.

די דײַטשן האָבן אויך גענומען גײן איבער די רײַכע ייִדישע הײַזער און אויסראַבירט אַלץ, װאָס האָט זיך נאָר געלאָזט. פֿיל ייִדן, נישט קאָנענדיק מער אויסהאַלטן, האָבן גענומען לויפֿן אין די סאָװיעטישע געביטן.

אין די ערשטע טעג פֿון חודש דעצעמבער האָבן די דײַטשן פּלוצים אַרויסגעגעבן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז די ייִדן זאָלן זיך אָנגרײטן אויף 3 טאָג שפּײַז. אין שטאָט איז געװאָרן אַ מהומה. מ’האָט נישט געװוּסט, װאָס דאָס זאָל באַטײַטן. איך בין אַרויס אין שטאָט, כּדי צו מאַכן די אײַנקויפֿן, אָבער גײענדיק האָב איך באַמערקט, װי די דײַטשע פּאָליצײַ פֿירט ייִדן, ייִדישע פֿרויען און קינדער – די מהומה איז געװאָרן נאָך גרעסער. מ’האָט אָנגעהויבן צושמועסן, אַז מ’װעט אַלע ייִדן אַרויסטרײַבן פֿון שטאָט און זײ אַװעקשיקן אין לובלינער רעזערװאַט. איך בין גלײַך אַװעק צו זיך אַהײם און גענומען זיך און די קינדער גרײטן צו דער רײַזע. באַלד איז צו מיר אַרײַנגעלאָפֿן אַ קריסטלעכע שכנטע און מיר געזאָגט, אַז די דײַטשן גײען שוין צו מיר. דורך אַ הינטערטיר האָב איך מיט די קינדער נאָך באַװיזן צו אַנטלויפֿן פֿון שטוב און זיך באַהאַלטן אין קעלער.

נישט אַלע האָבן אָבער געהאַט אַזאַ “גליק”. הונדערטער ייִדן מיט זײערע פֿאַמיליעס זענען דורך די דײַטשן געטריבן געװאָרן אין שול־הויף. מ’האָט זײ נישט דערלויבט מיטצונעמען קײן באַגאַזש, שלאָגנדיק מיט נאַהײַקעס די אַלטע און שװאַכע, אויב זײ האָבן נישט געקאָנט אַזוי שנעל גײן.

איך מיט די קינדער בין געלעגן אין קעלער ביז 3 בײַנאַכט. דאַן האָט אַ

[ז’ 3]

באַקאַנטער קריסט מיך אַרויסגעפֿירט. אין מײַן װוינונג בין איך שוין נישט אַרײַן. די דײַטשן האָבן אין דער צװישנצײַט זי געהאַט פֿולשטענדיק אויסראַבירט און נאַכער פֿאַרחתמעט די טירן.

דורך הינטערװעגן בין איך צוזאַמען מיט די קינדער געלאָפֿן און אויפֿן װעג געטראָפֿן פֿיל באַקאַנטע, װאָס עס האָט זיך זײ אויך אײַנגעגעבן אויסצובאַהאַלטן זיך פֿון די דײַטשן. מיר זענען אָנגעקומען אין אַ דאָרף 4 קילאָמעטער הינטער סוּװאַלק און דאָרט זענען מיר געװען באַהאַלטן 2 טעג.

אין דעם דאָרף האָבן מיר שפּעטער באַקומען אַ פֿור און צוגעפֿאָרן צו דער ליטװישער גרענעץ אין דאָרף מײַדאַני. מיר זענען געפֿאָרן 2 טעג, װײַל פֿאָרן האָט מען געקאָנט נאָר בײַנאַכט. בײַטאָג האָבן די דײַטשן פּאַטרולן פֿאַרהאַלטן און צוריקגעשיקט קײן סוּװאַלק.

סך־הכל זענען מיר געװען בײַ דער ליטװישער גרענעץ אַן ערך 50 פּערזאָן. די איבעריקע סוּװאַלקער ייִדן – אַן ערך פֿון 3 טויזנט פּערזאָן, זענען אַרעסטירט געװאָרן דורך די דײַטשן און אָפּגעשיקט אין לובלינער קאַנט. 10 פּערזאָן האָבן אין לעצטן טאָג זיך געראַטעװעט, לויפֿנדיק צו דער סאָװיעטישער גרענעץ 2 פֿון זײ – אַ פֿרוי דינה מאַריאַמפּאָלסקי און קילטשינסקי – אַן עקספּעדיטאָר – זענען טראַגיש אומגעקומען. דאָס שיפֿל מיט װעלכן זײ האָבן געװאָלט אַריבער דעם טײַך װאַרטאַ, האָט זיך איבערגעדרײט און זײ זענען דערטרונקען געװאָרן.

מיר װידער, װאָס זענען געקומען צו דער ליטװישער גרענעץ, האָבן זיך דרײַ װאָכן געװאַלגערט אין “קײנעמס לאַנד”, בײַ שרעקלעכע באַדינגונגען. קאָטלינקסקאַ, אַן עלטערע פֿרוי, איז דאָרט קראַנק געװאָרן און געשטאָרבן. מ’האָט זי אויך קובֿר געװען אין “קײנעמס לאַנד”. בלומבערג, אײַגנטימער פֿון אַ גרויס גלאָז־געשעפֿט, איז באַגאַנגען זעלבסטמאָרד, און זײַן פֿרוי איז פֿון צרות משוגע געװאָרן. אויך דער דענטישט שטערן פֿון סוּװאַלק איז משוגע געװאָרן.

בײַ דער ליטװישער גרענעץ האָבן די דײַטשן אַרעסטירט מיך מיט מײַן טאָכטער און צוגענומען בײַ מיר דאָס גאַרע געלט, װאָס איך האָב געהאַט, און נאָכער אונז אַװעקגעשיקט צוריק קײן סוּװאַלק.

װען כ’בין געקומען קײן סוּװאַלק, האָבן די דײַטשן מיך געװאָלט אָפּשיקן קײן לובלין. אָבער נאָך פֿיל תחנונים און בקשות האָבן די דײַטשן מיך און מײַן טאָכטער צוריקגעפֿירט צו דער ליטװישער גרענעץ, און דאָס מאָל האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אָנצוקומען קײן ליטע.

[ז’ 4]

זײַענדיק צום צװײטן מאָל אין סוּװאַלק, האָב איך זיך דערװוּסט, אַז אין שול זיצן נאָך אַרעסטירט 60 ייִדן, װאָס דאַרפֿן אָפּגעשיקט װערן קײן לובלין. די ייִדן זענען דאָרט ממש אויסגעגאַנגען פֿון הונגער. דערבײַ האָבן די ייִדן פֿון קאַלװאַריע (ליטע) זײער פֿיל געטון. זײ האָבן געשיקט ספּעציעלע שליחים קײן סוּװאַלק. און די לעצטע האָבן אײנציקװײַז אַרויסגעראַטעװעט די ייִדן און זײ איבערגעפֿירט קײן ליטע. בכּלל האָבן די ייִדן אין קאַלװאַריע זײער פֿיל געטון פֿאַר די ייִדישע פּליטים פֿון סוּװאַלק.

אונטערגעשריבן: פּ.ר.

Protocol 171

8 February 1940

Pese R., Suwałki

House owner

Now: Vilnius.

On October 4 or 5, 1939, the ​Russians​ left ​Suwałki​. Before they left the ​city​, they ceremonially transferred the ​city​ to the delegates of the ​German​ ​army​ on ​Magistrate Square​. Thereafter, bigger ​German army​ detachments entered ​Suwałki​.

The initial two – three days, the ​Germans​ behaved calmly and did not bother anyone. They only issued ​decrees​ that when Jews encounter a ​German​ soldier on the street, they have to go down from the sidewalk and take their hats off. Simultaneously, they ​decreed​ for all shops to open.

The residents immediately opened the stores. Then, the ​Germans​ went into each Jewish shop, took the cash from the check-outs, expelled the owners and locked the stores after having taken possession of the keys. They did not touch the ​Christian​ stores.

My cousin ​Genye Viner​ owned a rather big haberdashery store on ​Kashtshyushka Street 10​ (now “General Bransch-Straße​” (Kasciuszko Street)). Her ​husband​ enlisted to the ​Polish​ ​army​ and was ​killed​ near ​Warsaw​. And she remained a widow with two small ​children.​ The ​Germans​ entered also her store, just as they did with the others, took from the check-out counter several thousand Złoty as well as all her merchandise. My cousin went to the ​German​ captain and requested to at least return the cash to her since she was a miserable widow with two orphans. The captain wanted to pay her back thirty Złoty. And when she started crying claiming that she won’t be able to do anything with such a small sum, he cynically replied: “You can buy a rope with the money and hang yourself.”

[p. 2]

I myself had a store for candy, fruits and wine in my house. The first days, the ​Germans​ did not bother me thinking that mine was a ​Christian​ store. Later, though, they came into my store and took away all my merchandise. They also conducted a search in my home looking for gold and merchandise.

Soon after their arrival in the city, the ​Germans​ imposed taxes on Jewish homeowners. From myself they demanded 20 thousand Mark, to which I in turn gave an advance of 800 Guilds.

Whole days, the Jews remained locked in in their apartment because they were snatched up for the dirtiest kind of ​work​ on the streets. They did not even spare ​women​ and ​children​.

The ​Germans​ also started to go to the homes of the rich Jews and ​robbed​ everything they could. Many Jews, unable to take it any longer, began to flee to the ​Soviet​ territories.

In the first days of the month December, the ​Germans​ suddenly issued a ​decree​ that the Jews should store up ​food​ for three days. In the city, there was a turmoil. One did not know what this meant. I went into the city in order to go shopping but on the way I noticed how the ​German​ police led Jews, Jewish ​women​ and ​children​. The turmoil got even bigger. People started saying that all Jews will be expelled from the ​city​ and sent away to the ​Lublin Reservation.​ I immediately returned home and started preparing myself and the ​children​ for the journey. Soon, the ​Christian​ ​woman​ from next door came running to me and said that the ​Germans​ are already coming for me. I managed to escape with my children​ from the apartment through the backdoor and ​hid​ in the basement.

Not everyone was as “lucky.” Hundreds of Jews with their ​families​ were chased by the ​Germans to the ​synagogue courtyard​. The ​Germans​ did not allow them to take any baggage – hitting the old and weak with whips if they were not able to walk fast enough.

I was laying with my ​children​ in the basement until 3am when an acquainted ​Christian​ led me out. I did not go back into my apartment. The ​Germans​ had ​looted​ it entirely in the interim and sealed the doors afterwards.

On circuitous routes, I, together with my ​children​, ran away and we met many acquaintances on our way who had also succeeded ​in hiding​ from the ​Germans​. We arrived in a village located four kilometers outside of ​Suwałki​ and there we ​hid​ for 2 days.

In the village, we later got a ride and drove to the ​Lithuanian​ ​border​ to the village ​Madani​ [?]​. We drove for 2 days because driving was only possible at night. In the daytime, ​German ​patrols stopped [everyone] and sent them back to ​Suwałki​.

All in all, we were 50 individuals at the ​Lithuanian​ ​border​. From the remaining ​Suwałki​ Jews – around 3 thousand persons were arrested by the ​Germans​ and sent off to the ​Lublin​ ​border​. 10 individuals saved themselves on the last day by running to [/across] the ​Soviet​ ​border​. 2 of them – a ​woman​ called Dine Maryampolsky​ and ​Keltshinski,​ a shipping clerk – tragically ​died​. The small boat, with which they wanted to cross the river ​Varta [?]​, capsized and they drowned.

We, on the other hand, who came to the ​Lithuanian​ ​border​, wandered about “no man’s land” for three weeks in horrible conditions. ​Kotlinska​, an elderly lady, got ​ill​ there and ​died​. We also buried her in “no man’s land.” ​Blumberg​, owner of a big glass-store, committed suicide, and his ​wife​ went insane from her sufferings. Also the dentist ​Shtern​ from ​Suwałki​ went insane.

At the ​Lithuanian​ ​border​, the G​ermans​ arrested me and my ​daughter​ and they took all the money that I had and then sent us back to ​Suwałki​.

Coming to ​Suwałki​, the ​Germans​ wanted to send me off to ​Lublin​. But after much supplicating and pleading, the ​Germans​ took me and my ​daughter​ back to the ​Lithuanian​ ​border,​ and this time I made it to ​Lithuania​.

[p. 4]

Being in ​Suwałki​ for the second time, I learned that in the ​synagogue​ there were still 60 arrested Jews sitting to be sent off to ​Lublin​. The Jews there literally ​died​ of ​hunger​. At the same time, the Jews from ​Kalvarija​ (​Lithuania​) did a lot. They sent special envoys to ​Suwałki​. And the last one rescued the Jews one by one and took them across to ​Lithuania​. In general, the Jews in ​Kalvarija​ did a lot for the Jewish ​refugees​ from ​Suwałki​.

Signed: P.R.

On 8 February, 1940, Pese R. entered the office of the “Committee to Collect Material about the Destruction of Polish Jewry, 1939” in Vilnius, Lithuania in order to give an interview. She was one of many Polish Jewish refugees who had found shelter in Vilnius. In the interview, Pese talks about her experiences escaping the German Wehrmacht and the crimes she witnessed. This interview also serves as the basis for the film “No man’s land” that was created for We Refugees Archive.

Pese R. and just three thousand other Jewish people from Suwałki managed to escape to Lithuania in early 1940. But not everybody was this lucky: While the Germans deported many Jewish Poles from the region into the area around Lublin and murdered them, others died on their escape.

In “No Man’s Land” near Suwałki, many risked the crossing of the border to Lithuania which in many cases was their death, others took their own lives out of desperation or went insane. A report written by a commission of different Jewish aid organizations, describes this desperate situation.

With her interview, Pese R. contributes to the documentation of the German crimes in Poland for posterity. Her further fate is unknown. Did she venture to start a temporary new beginning in Vilnius? Did she manage to escape before Germany occupied Lithuania in June 1941 and murdered the Jewish population almost completely?

The long-established Jewish community of Suwałki was destroyed in the Shoah and did no longer exist after the Second World War. Today, only the Jewish cemetery reminds us of the ciy’s Jewish history.

Original Yiddish Text: Komitet tsu zamlen materialn vegn yidishn khurbn in Poyln 1939 (Committee to Collect Material about the Destruction of Polish Jewry, 1939). 08.02.1940. Wiener Library Document Section 532, Series 1, frames 0084–0087